สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์
เจ้าฟ้าชั้นตรี
ประสูติ	10 มีนาคม พ.ศ. 2316
สิ้นพระชนม์	18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373 (56 ปี)
พระชายา	หม่อมปัญจปาปี
พระบุตร	82 องค์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	เงิน แซ่ตัน
พระมารดา	สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ (9 มีนาคม พ.ศ. 2316 – 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373) หรือพระนามเดิมว่า เกด เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ กับเงิน แซ่ตัน เป็นต้นราชสกุลอิศรางกูร ณ อยุธยา

พระประวัติ

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ มีพระนามเดิมว่า เกด ประสูติเมื่อวันพุธ เดือน 4 แรม 12 ค่ำ ปีมะเส็งเบญจศก จ.ศ. 1135 ตรงกับวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2316 ในสมัยอาณาจักรธนบุรี เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ กับเงิน แซ่ตัน

เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเริ่มประดิษฐานพระราชวงศ์ใน พ.ศ. 2325 จึงโปรดตั้งเป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้าเกด และในวันที่ 15 มีนาคม พ.ศ. 2349 (นับแบบปัจจุบันเป็น พ.ศ. 2350) จึงโปรดตั้งเป็นเป็นกรมขุนอิศรานุรักษ์

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โปรดให้เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์สำเร็จราชการมหาดไทย เป็นแม่ทัพยกไปรักษาเมืองพระตะบองเมื่อ พ.ศ. 2358 และทรงปฏิสังขรณ์วัดกษัตราธิราชวรวิหารทั้งพระอาราม มีฝีพระหัตถ์ในทางช่าง เช่น ทรงจำแบบอย่างเรีอรบญวนมาดัดแปลงเป็นเรือสำหรับใช้เดินทางไกล ทรงแต่งเก๋ง แต่งแพ สร้างสวนขวา พระประธานวัดรังษีสุทธาวาสในวัดบวรนิเวศ ได้รับพระราชทานวังที่ท่าเตียน ตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และประทับเรื่อยมาจนถืงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ ประชวรพระยอดที่พระปฤษฎางค์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันศุกร์ เดือน 4 ขึ้น 7 ค่ำ ปีขาลโทศก จ.ศ. 1192 ตรงกับวันที่ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373 สิริพระชันษา 58 ปี ได้รับพระราชทานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ และพระราชทานเพลิงพระศพที่พระเมรุท้องสนามหลวง

พระโอรส-ธิดา

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ เสกสมรสกับหม่อมปัญจปาปี พระราชธิดาในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีกับกรมบริจาภักดีศรีสุดารักษ์ มีพระโอรส-ธิดาด้วยกันห้าองค์ ได้แก่

• หม่อมเจ้าใหญ่
• หม่อมเจ้ากลาง
• หม่อมเจ้าศรีฟ้า บางแห่งเขียนว่าสีฟ้า
• หม่อมเจ้าสุนทรา
• หม่อมเจ้ารสสุคนธ์

นอกจากนี้ยังมีหม่อมคนอื่น ๆ อีกจำนวนมาก รวมมีพระโอรส-ธิดาทั้งสิ้น 82 องค์ ได้แก่

พระโอรส

• พระวงศ์เธอ กรมหมื่นเทวานุรักษ์ (เดิม หม่อมเจ้าชอุ่ม; 12 เมษายน พ.ศ. 2337 – 5 สิงหาคม พ.ศ. 2406) มีพระโอรส คือ
  • หม่อมราโชทัย (หม่อมราชวงศ์กระต่าย อิศรางกูร)
• หม่อมเจ้าเพชรหึง (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อ 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2358)
• หม่อมเจ้าหนูใหญ่
• หม่อมเจ้าวัตถา (พ.ศ. 2364 – 24 มิถุนายน พ.ศ. 2401; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสระเกศ เมื่อ พ.ศ. 2410)
• หม่อมเจ้าสนิท (พ.ศ. 2371 – 1 มกราคม พ.ศ. 2462; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดกลาง เมื่อ 22 มกราคม พ.ศ. 2462)
• หม่อมเจ้านิล (พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดนาคกลาง เมื่อ พ.ศ. 2407)
• หม่อมเจ้ามณฑป (พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสุวรรณาราม เมื่อ พ.ศ. 2410)
• หม่อมเจ้าคันทอง
• หม่อมเจ้าสุดชาติ บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าสุด
• หม่อมเจ้าชุมสาย บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าชุมแสง (สิ้นชีพิตักษัย 27 มิถุนายน พ.ศ. 2441)
• หม่อมเจ้าพรหมเมศร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าถึก
• หม่อมเจ้าตุ้ม มีธิดา คือ
  • หม่อมราชวงศ์เกษรสุมาลี อิศรางกูร หม่อมในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพศาสตร์สุภกิจ
  • หม่อมราชวงศ์นารีนพรัตน์ อิศรางกูร หม่อมในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพศาสตร์สุภกิจ
• หม่อมเจ้าสนุ่น
• หม่อมเจ้าโสภณ เสกสมรสกับหม่อมอิ่ม มีโอรสและธิดา 9 คน และยังมีหม่อมคนอื่นอีกหลายคน โดยโอรสและธิดาทั้งหมด 20 คน คือ
  • พระศักดิ์เสนา (หม่อมราชวงศ์เนตร อิศรางกูร)
  • หม่อมราโชทัย (หม่อมราชวงศ์โต๊ะ อิศรางกูร) สมรสกับนางราโชทัย (พุก),แม้น,ขัน,ซ่วน มีบุตรและธิดา คือ
    • หม่อมหลวงเรณู อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงประยงค์ อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงอุทัย อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงอุบล อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงมณฑา อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงไพบูลย์ อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงโกสุมภ์ อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงจินดา อิศรางกูร
    • หม่อมหลวงอาทิตย์ อิศรางกูร
  • เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์ย้อย ในรัชกาลที่ 5
  • เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์มณี ในรัชกาลที่ 5
  • พระยาอิศรพันธ์โสภณ (หม่อมราชวงศ์หนู อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์นกแก้ว อิศรางกูร สมรสกับหลวงฟทธินายเวร (หม่อมราชวงศ์โนรี ศิริวงศ์)
  • พระธนสารสิทธิการ (หม่อมราชวงศ์มงคล อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์จำรัส อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์ทับทิม อิศรางกูร
  • พระสาลียากรพิพัฒน์ (หม่อมราชวงศ์เนตร อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์ชุม อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์ถาด อิศรางกูร (แฝดพี่)
  • หม่อมราชวงศ์ขัน อิศรางกูร (แฝดน้อง)
  • หม่อมราชวงศ์เผือก อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์สุเทพ อิศรางกูร
  • พันตรี หลวงอนุการรัฐกิจ (หม่อมราชวงศ์แสง อิศรางกูร บ้างว่าชื่อหม่อมราชวงศ์แฝง อิศรางกูร)
  • ขุนศรีรัตน์นาถ (หม่อมราชวงศ์หยัด อิศรางกูร บ้างว่าชื่อหม่อมราชวงศ์ประหยัด อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์ขำ อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์แสวง อิศรางกูร
  • ร้อยเอกขุนแผลงสรศาสตร์ (หม่อมราชวงศ์สุภาพ อิศรางกูร)
• หม่อมเจ้าขจร อิศรางกูร มีโอรสธิดา 14 คน คือ
  • พระยารัถยานุรักษ์ (หม่อมราชวงศ์นุช อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์สาย อิศรางกูร สมรสกับสามีในราชสกุลเดียวกัน คือ พระธนสารสิทธิการ (หม่อมราชวงศ์มงคล อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์ชั้น อิศรางกูร สมรสกับหมื่นจักรแสนยากรในราชสกุลศิริวงศ์
  • พระวรรณกรรม (หม่อมราชวงศ์สนั่น อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์เสน่ห์ อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์ลาภ อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์พริ้ง อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์พร้อม อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์จีน อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์ชิต อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์บัว อิศรางกูร สมรสกับสามีในราชสกุลเดียวกัน คือ พระสาลียากรพิพัฒน์ (หม่อมราชวงศ์เจริญ อิศรางกูร)
  • หม่อมราชวงศ์ตู้ อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์แส อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์สารภี อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าโต อิศรางกูร
• หม่อมเจ้ากำพล อิศรางกูร
• หม่อมเจ้ามุ้ย อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าน้อย อิศรางกูร มีโอรส คือ
  • หม่อมราชวงศ์สุดใจ อิศรางกูร สมรสกับสะอาด อิศรางกูร ณ อยุธยา มีบุตร คือ
    • หม่อมหลวงรุจิรา อิศรางกูร สมรสกับมารศรี อิศรางกูร ณ อยุธยา มีบุตรและธิดา คือ
      • อรสา อิศรางกูร ณ อยุธยา
      • จีรศักดิ์ อิศรางกูร ณ อยุธยา
      • จิระวดี อิศรางกูร ณ อยุธยา
• หม่อมเจ้ารศสุคนธ์ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าสุราไลย อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าพยอม อิศรางกูร

พระธิดา

• หม่อมเจ้าปุก
• หม่อมเจ้าป้อม (ประสูติ พ.ศ. 2336)
• หม่อมเจ้าอำพัน (พ.ศ. 2341 – 7 มิถุนายน พ.ศ. 2401)
• หม่อมเจ้าประไภย (พ.ศ. 2344 – 16 มิถุนายน พ.ศ. 2420)
• หม่อมเจ้ามณฑา (พ.ศ. 2346 – 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2428; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสระเกศ เมื่อ 11 มีนาคม พ.ศ. 2428)
• หม่อมเจ้าประภา (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
• หม่อมเจ้าบัญชร
• หม่อมเจ้าตลับ
• หม่อมเจ้าจิตร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
• หม่อมเจ้ามุกดา (พ.ศ. 2354 – 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2434; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดดุสิดาราม เมื่อ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2435)
• หม่อมเจ้าจีด
• หม่อมเจ้าหนูหมี (พ.ศ. 2356 – เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2430; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อ 9 มีนาคม พ.ศ. 2430)
• หม่อมเจ้าอัมภร
• หม่อมเจ้ากระจิบ (สิ้นชีพิตักษัยในสมัยรัชกาลที่ 3)
• หม่อมเจ้ากลาง
• หม่อมเจ้าประดับ (พ.ศ. 2358 – 13 กันยายน พ.ศ. 2421)
• หม่อมเจ้ากำพร้า (สิ้นชีพิตักษัย 11 ธันวาคม พ.ศ. 2441)
• หม่อมเจ้าไย
• หม่อมเจ้าหนู (พ.ศ. 2364 – 21 มิถุนายน พ.ศ. 2438; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2438)
• หม่อมเจ้าอุไร (พ.ศ. 2366 – 3 เมษายน พ.ศ. 2421)
• หม่อมเจ้าหญิง อิศรางกูร (พ.ศ. 2370 – 5 มกราคม พ.ศ. 2461)
• หม่อมเจ้าละม่อม (สิ้นชีพิตักษัย 21 กันยายน พ.ศ. 2444)
• หม่อมเจ้าปี บางแห่งว่าหม่อมเจ้าหญิงปี่ (สิ้นชีพิตักษัย 14 ตุลาคม พ.ศ. 2444; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อ 20 เมษายน พ.ศ. 2445)
• หม่อมเจ้าเขียน (สิ้นชีพิตักษัย 9 มีนาคม พ.ศ. 2446; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อ 5 ตุลาคม พ.ศ. 2448)
• หม่อมเจ้ารัศมี (สิ้นชีพิตักษัย 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2441; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดไตรมิตรวิทยาราม เมื่อ 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2443)
• หม่อมเจ้าถนอม (สิ้นชีพิตักษัย 20 มกราคม พ.ศ. 2443; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดระฆังโฆสิตาราม)
• หม่อมเจ้าสวาสดิ์ (สิ้นชีพิตักษัย 8 สิงหาคม พ.ศ. 2450)
• หม่อมเจ้าเรไร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
• หม่อมเจ้าแสง
• หม่อมเจ้าสุวรรณ
• หม่อมเจ้าลดาวัณ (สิ้นชีพิตักษัย 26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2421)
• หม่อมเจ้าสว่าง (พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสระเกศ เมื่อ 29 มีนาคม พ.ศ. 2433)
• หม่อมเจ้าสุด
• หม่อมเจ้าอำพา
• หม่อมเจ้าอรชร
• หม่อมเจ้ามาลี
• หม่อมเจ้าเล็ก
• หม่อมเจ้าคืบ
• หม่อมเจ้าโมรา (พระราชทานเพลิงศพ เมื่อ พ.ศ. 2401)

อ้างอิง

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (2459). "พระราชพงษาวดาร กรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 13 สิงหาคม 2561. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
• ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (11 สิงหาคม พ.ศ. 2531). "พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 13 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help)
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. ISBN 974-221-818-8
• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 57. ISBN 978-974-417-594-6