จุลศักราช

จุลศักราช (จ.ศ.; บาลี: Culāsakaraj; พม่า: ကောဇာသက္ကရာဇ်; เขมร: ចុល្លសករាជ) เป็นศักราชที่เริ่มเมื่อ พ.ศ. 1181 (ค.ศ. 638) นับรอบปีตั้งแต่ 16 เมษายน ถึง 15 เมษายน เดิมเข้าใจกันว่าเป็นศักราชของพม่า ปรากฏอยู่ตามตำราโหราศาสตร์ แต่ทว่าปีที่ตั้งจุลศักราชนั้นเป็นเวลาก่อนปีที่พระเจ้าอโนรธามังช่อจะประสูติ สันนิษฐานว่าน่าจะตั้งขึ้นในปีที่กษัตริย์ปยูขึ้นครองราชย์ และใช้สืบต่อมาจนถึงอาณาจักรพุกาม เมื่อสมัยอาณาจักรอโยธยารับศักราชนี้ไปใช้ เลยเกิดความเชื่อกันว่าเป็นศักราชของชาวพม่า จุลศักราชถูกนำมาใช้แพร่หลายทั้งในอาณาจักรล้านนา อาณาจักรสุโขทัยสมัยหลัง และอาณาจักรอยุธยา ในสมัยของพระเจ้าปราสาททอง ทรงตัดปีจุลศักราช และใช้ปีศักราชจุฬามณีแทน เป็นผลทำให้ปีนักษัตรคลาดเคลื่อนไปสามปี ต่อมาจึงได้เปลี่ยนกลับไปใช้ปีจุลศักราชตามเดิม และตกทอดมาถึงปัจจุบัน การคำนวณปี พ.ศ. จาก จ.ศ. ปฏิทินไทยให้ใช้ปี จ.ศ. บวก 1181 ก็จะได้ปี พ.ศ. (เว้นแต่ในช่วงต้นปีตามปฏิทินสุริยคติที่ยังไม่เถลิงศกจุลศักราชใหม่)

ในเอกสารโบราณของไทยจำนวนไม่น้อย นิยมอ้างเวลา โดยใช้จุลศักราช โดยใช้ควบคู่กับปีนักษัตร หรือ ระบุเฉพาะเลขตัวท้ายของจุลศักราช และปีนักษัตร ทำให้สามารถระบุปี ได้ในช่วงกว้างถึงรอบละ 60 ปี (มาจาก ครน. ของรอบ 10 ปีจากเลขท้ายของจุลศักราช และรอบ 12 ปีของปีนักกษัตร)

รากศัพท์

คำว่าจุลศักราชเป็นคำในภาษาไทยที่ยืมมาจากภาษาบาลี-สันสกฤต ประกอบด้วยคำว่า "จุล" ในภาษาบาลี แปลว่า เล็ก, น้อย และคำว่า "ศก" และ "ราช" ในภาษาสันสกฤต อันมีความหมายโดยพยัญชนะว่า "ราชาแห่งอาณาจักรศกะ" (ในที่นี้หมายถึงอาณาจักรที่เรียกชื่อว่า Scythians ในภาษาอังกฤษ) คำว่าศักราชได้เปลี่ยนมาใช้ในความหมายว่า "ปี" หรือ "ยุค" ในบรรดาประเทศต่างๆ ที่ยอมรับวัฒนธรรมอินเดียในภูมิภาคอินโดจีน ซึ่งรวมถึงประเทศไทยได้

ในประเทศไทยนั้น มีการใช้จุลศักราชเป็นคู่ตรงข้ามกับ "ศาลิวาหนะศักราช" (แปลว่า ศักราชของพระเจ้าศาลิวาหนะแห่งอาณาจักรศกะ) ซึ่งเป็นที่รู้จักทั่วไปในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในชื่อ มหาศักราช (พม่า: မဟာ သက္ကရာဇ်, [məhà θɛʔkəɹɪʔ]) อันมีความหมายว่า "ศักราชใหญ่"

ความแตกต่าง

การกำหนดชื่อเรียกเฉพาะ

การลำดับเลขเดือน

ชื่อเดือนภาษาสันสกฤต	ชื่อเดือนภาษาบาลี	เขมร, ล้านช้าง, สุโขทัย	เชียงตุง, สิบสองปันนา	เชียงใหม่
ไจตฺรมาส	จิตฺตมาส	5	6	7
ไวศาขมาส	วิสาขมาส	6	7	8
เชฺยษฺฐมาส	เชฏฺฐมาส	7	8	9
อาษาฒมาส	อาสาฬฺหมาส	8	9	10
ศฺราวณมาส	สาวนมาส	9	10	11
ภาทฺรปทมาส, โปฺรษฐปทมาส	ภทฺทปทมาส, โปฏฺฐปมาส	10	11	12
อาศฺวินมาส, อศฺวยุชมาส	อสฺสยุชมาส	11	12	1
การฺตฺติกมาส	กตฺติกมาส	12	1	2
มารฺคศีรฺษมาส	มิคสิรมาส	1	2	3
เปาษมาส	ปุสฺสมาส	2	3	4
มาฆมาส, ปูสมาส	มาฆมาส, ผุสฺสมาส	3	4	5
ผาลฺคุนมาส	ผคฺคุณมาส	4	5	6

หมายเหตุ: ระบบลำดับเลขเดือนของสุโขทัยและล้านช้าง รวมถึงระบบลำดับเลขเดือนของพม่าที่เลิกใช้ไปแล้ว มีการลำดับเลขเดือนตรงกัน

ชื่อปีนักษัตร

ระบบของไทยและกัมพูชาจะมีการกำหนดชื่อปีในทุกรอบ 12 ปี ด้วยชื่อสัตว์ต่างๆ ในประเทศพม่าก็มีการกำหนดชื่อปีลักษณะดังกล่าวเช่นกัน แต่ได้สาบสูญไปตั้งแต่ช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 17 ในเดือนมีนาคม ค.ศ. 1638 (ตามปฏิทินไทยคือ พ.ศ. 2080 ย่างเข้า พ.ศ. 2181) พระเจ้าตาลูนแห่งกรุงอังวะ ได้ทรงปฏิเสธที่จะใช้ปฏิทินจุลศักราชที่พระเจ้าปราสาททองแห่งกรุงศรีอยุธยาได้ทรงกำหนดขึ้นใช้ใหม่ ซึ่งมีการกำหนดชื่อปีนักษัตรในแต่ละปี เนื่องจากการกำหนดชื่อปีนักษัตรด้วยชื่อสัตว์ดังกล่าวไม่ได้มีการใช้ในระบบปฏิทินพม่าแล้ว

ในอาณาจักรล้านนาและล้านช้างก็ปรากฏว่ามีการกำหนดชื่อปีนักษัตรทั้ง 12 ปี เช่นกัน เรียกว่า ลูกมื้อ แต่มีการเรียกชื่อแตกต่างจากภาษาไทย (ซึ่งมีชื่อปีตรงกับภาษาเขมรมากกว่า) และกำหนดชนิดสัตว์ประจำปีต่างกันเล็กน้อย

ปีที่	สัตว์ประจำปี	ชื่อภาษาไทย	ชื่อภาษาเขมร	ชื่อภาษาล้านนา/ล้านช้าง
1	หนู	ชวด	ជូត (ชวด)	ไจ้
2	วัว	ฉลู	ឆ្លូវ (ฉลูว)	เป้า
3	เสือ	ขาล	ខាល (ขาล)	ยี
4	กระต่าย	เถาะ	ថោះ (เถาะ)	เหม้า
5	นาค/มังกร	มะโรง	រោង (โรง)	สี
6	งูเล็ก	มะเส็ง	ម្សាញ់ (มสัญ)	ไส้
7	ม้า	มะเมีย	មមី (มมี)	สะง้า
8	แพะ	มะแม	មមែ (มแม)	เม็ด
9	ลิง	วอก	វក (วอก)	สัน
10	ไก่	ระกา	រកា (รกา)	เร้า
11	สุนัข	จอ	ច (จอ)	เส็ด
12	หมู (ไทย/เขมร) ช้าง (ล้านนา/ล้านช้าง)	กุน	កុរ (กุร)	ไค้

การเรียกศกตามเลขท้ายปี

ในระบบการเรียกศกตามเลขท้ายปีจุลศักราช นิยมเรียกดังนี้

1. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 1 เรียก "เอกศก"
2. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 2 เรียก "โทศก"
3. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 3 เรียก "ตรีศก"
4. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 4 เรียก "จัตวาศก"
5. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 5 เรียก "เบญจศก"
6. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 6 เรียก "ฉศก"
7. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 7 เรียก "สัปตศก"
8. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 8 เรียก "อัฐศก"
9. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 9 เรียก "นพศก"
10. ปีจุลศักราชที่ลงท้ายเลข 0 เรียก "สัมฤทธิศก"

อ้างอิง

• ยุทธพร นาคสุข, ศักราชและความเข้าใจคลาดเคลื่อนเรื่องมหาศักราชและจุลศักราชในพื้นเมืองเชียงใหม่
• วันวาร กาลเวลา แลนานาศักราช, กรมวิชาการ, กระทรวงศึกษาธิการ, พ.ศ. 2546, หน้า 67-69

แหล่งข้อมูลอื่น

• Aung-Thwin, Michael (2005). The mists of Rāmañña: The Legend that was Lower Burma (illustrated ed.). Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 9780824828868.
• Busyakul, Visudh (2004). "Calendar and Era in use in Thailand" (pdf). Journal of the Royal Institute of Thailand (ภาษาThai). Bangkok: Royal Institute of Thailand. 29 (2, April–June): 468–78. สืบค้นเมื่อ 2015-02-05.{{cite journal}}: CS1 maint: unrecognized language (ลิงก์)