สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์
เจ้าฟ้าชั้นตรี
ประสูติ	10 มีนาคม พ.ศ. 2316
สิ้นพระชนม์	18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373 (56 ปี)
พระชายา	หม่อมปัญจปาปี
พระบุตร	82 องค์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	เงิน แซ่ตัน
พระมารดา	สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ (9 มีนาคม พ.ศ. 2316 – 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373) หรือพระนามเดิมว่า เกศ เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ กับเงิน แซ่ตัน เป็นต้นราชสกุลอิศรางกูร ณ อยุธยา

พระประวัติ

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ มีพระนามเดิมว่า “เจ้าฟ้าเกศ” ประสูติเมื่อวันพุธ เดือน 4 แรม 12 ค่ำ ปีมะเส็งเบญจศก จ.ศ. 1135 ตรงกับวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2316 ในสมัยอาณาจักรธนบุรี เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ กับเงิน แซ่ตัน และเป็นพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก

พระองค์เป็นผู้สำเร็จราชการมหาดไทยในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เป็นแม่ทัพยกไปรักษาเมืองพระตะบอง เมื่อ พ.ศ. 2358 มีฝีพระหัตถ์ในทางช่าง เช่น ทรงจำแบบอย่างเรีอรบญวนมาดัดแปลงเป็นเรือสำหรับใช้เดินทางไกล ทรงแต่งเก๋ง แต่งแพ สร้างสวนขวา พระประธานวัดรังษีสุทธาวาสในวัดบวรนิเวศ ได้รับพระราชทานวังที่ท่าเตียน ตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก และประทับเรื่อยมาจนถืงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ ประชวรพระยอดที่พระปฤษฎางค์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันศุกร์ เดือน 4 ขึ้น 7 ค่ำ ปีขาลโทศก จ.ศ. 1192 ตรงกับวันที่ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373 สิริพระชันษา 58 ปี ได้รับพระราชทานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ และพระราชทานเพลิงพระศพที่พระเมรุท้องสนามหลวง

พระโอรส-ธิดา

สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ เสกสมรสกับสมเด็จเจ้าฟ้าปัญจปาปี หรือ คุณปัญจปาปี พระราชธิดาในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี กับกรมบริจาภักดีศรีสุดารักษ์ มีพระโอรส-ธิดา 5 พระองค์ ได้แก่

• หม่อมเจ้าใหญ่ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้ากลาง อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงศรีฟ้า อิศรางกูร บางแห่งเขียนว่าหม่อมเจ้าหญิงสีฟ้า
• หม่อมเจ้าสุนทรา อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงรสสุคนธ์ อิศรางกูร

นอกจากนี้ยังมีหม่อมคนอื่น ๆ อีกจำนวนมาก รวมมีพระโอรส-ธิดาทั้งสิ้น 82 องค์ ได้แก่

พระโอรส

• พระวงศ์เธอ กรมหมื่นเทวานุรักษ์ นามเดิม หม่อมเจ้าชอุ่ม อิศรางกูร (ประสูติเมื่อวันที่ 12 เมษายน พ.ศ. 2337 สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 5 สิงหาคม พ.ศ. 2406 สิริชนมายุ 70 ปี) มีโอรส คือ หม่อมราชวงศ์กะต่าย อิศรางกูร (หม่อมราโชทัย)
• หม่อมเจ้าเพชรหึง อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2358)
• หม่อมเจ้าหนูใหญ่ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าวัตถา อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2364 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2401 สิริชนมายุ 38 ปี พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ พ.ศ. 2410)
• หม่อมเจ้าสนิท อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2371 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2462 สิริชนมายุ 91 ปี พระราชทานเพลิง ณ วัดกลาง เมื่อวันที่ 22 มกราคม พ.ศ. 2462)
• หม่อมเจ้านิล อิศรางกูร (พระราชทานเพลิง ณ วัดนาคกลาง พ.ศ. 2407)
• หม่อมเจ้ามณฑป อิศรางกูร (พระราชทานเพลิง ณ วัดสุวรรณาราม พ.ศ. 2410
• หม่อมเจ้าคันทอง อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าสุดชาติ อิศรางกูร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าสุด
• หม่อมเจ้าชุมสาย อิศรางกูร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าชุมแสง (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 27 มิถุนายน พ.ศ. 2441)
• หม่อมเจ้าพรหมเมศร อิศรางกูร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าถึก
• หม่อมเจ้าตุ้ม อิศรางกูร มีธิดา คือ 1.หม่อมราชวงศ์หญิงเกษรสุมาลี อิศรางกูร 2.หม่อมราชวงศ์หญิงนารีนพรัตน์ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าสนุ่น อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าโสภณ อิศรางกูร มีโอรส คือ 1.หม่อมราชวงศ์เนตร อิศรางกูร 2.หม่อมราชวงศ์โต๊ะ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าขจร อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าโต อิศรางกูร
• หม่อมเจ้ากำพล อิศรางกูร
• หม่อมเจ้ามุ้ย อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าน้อย อิศรางกูร
• หม่อมเจ้ารศสุคนธ์ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าสุราไลย อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าพยอม อิศรางกูร

พระธิดา

• หม่อมเจ้าหญิงปุก อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงป้อม อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2336)
• หม่อมเจ้าหญิงอำพัน อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2341 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 7 มิถุนายน พ.ศ. 2401 สิริชนมายุ 60 ปี)
• หม่อมเจ้าหญิงประไภย อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2344 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 16 มิถุนายน พ.ศ. 2420)
• หม่อมเจ้าหญิงมณฑา อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2346 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2428 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 11 มีนาคม พ.ศ. 2428
• หม่อมเจ้าหญิงประภา อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400
• หม่อมเจ้าหญิงบัญชร อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงตลับ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงจิตร อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
• หม่อมเจ้าหญิงมุกดา อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2354 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2434 สิริชนมายุ 81 ปี พระราชทานเพลิง ณ วัดดุสิตาราม เมื่อวันที่ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2435)
• หม่อมเจ้าหญิงจีด อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงหนูหมี อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2356 สิ้นชีพิตักษัย เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2430 สิริชนมายุ 75 ปี พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2430)
• หม่อมเจ้าหญิงอัมภร อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงกระจิบ อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยในสมัยรัชกาลที่ 3)
• หม่อมเจ้าหญิงกลาง อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงประดับ อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2358 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 13 กันยายน พ.ศ. 2421 สิริชนมายุ 64 ปี)
• หม่อมเจ้าหญิงกำพร้า อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 11 ธันวาคม พ.ศ. 2441)
• หม่อมเจ้าหญิงไย อิศรางกูร

• หม่อมเจ้าหญิงหนู อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2364 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 21 มิถุนายน พ.ศ. 2438 สิริชนมายุ 75 ปี พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อวันที่ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2438)
• หม่อมเจ้าหญิงอุไร อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2366 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 3 เมษายน พ.ศ. 2421 สิริชนมายุ 56 ปี)
• หม่อมเจ้าหญิงหญิง อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2370 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 5 มกราคม พ.ศ. 2461 สิริชนมายุ 91 ปี พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม)
• หม่อมเจ้าหญิงละม่อม อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 21 กันยายน พ.ศ. 2444)
• หม่อมเจ้าหญิงปี อิศรางกูร บางแห่งว่าหม่อมเจ้าหญิงปี่ (สิ้นชีพิตักษัย เมื่อวันที่ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2444 พระราชทานเพลิง ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อวันที่ 20 เมษายน พ.ศ. 2445)
• หม่อมเจ้าหญิงเขียน อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2445 พระราชทานเพลิง ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อวันที่ 5 ตุลาคม พ.ศ. 2448)
• หม่อมเจ้าหญิงรัศมี อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2441 พระราชทานเพลิง ณ วัดไตรมิตรวิทยาราม เมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2443)
• หม่อมเจ้าหญิงถนอม อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 20 มกราคม พ.ศ. 2443 พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม)
• หม่อมเจ้าหญิงสวาสดิ์ อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 8 สิงหาคม พ.ศ. 2450 พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม)
• หม่อมเจ้าหญิงเรไร อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
• หม่อมเจ้าหญิงแสง อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงสุวรรณ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงลดาวัณ อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2421)
• หม่อมเจ้าหญิงสว่าง อิศรางกูร (พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 29 มีนาคม พ.ศ. 2433)
• หม่อมเจ้าหญิงสุด อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงอำพา อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงอรชร อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงมาลี อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงเล็ก อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงคืบ อิศรางกูร
• หม่อมเจ้าหญิงโมรา อิศรางกูร (พระราชทานเพลิง พ.ศ. 2401)