สาลี่ (สกุล)

สกุลสาลี่
European pear ลูกแพร์ หรือสาลี่ยุโรป
สาลี่จีน
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	Plantae
ไม่ได้จัดลำดับ:	Angiosperms
ไม่ได้จัดลำดับ:	Eudicots
ไม่ได้จัดลำดับ:	Rosids
อันดับ:	Rosales
วงศ์:	Rosaceae
สกุล:	Pyrus L.
ชนิด
ประมาณ 30 ชนิด; see text

สกุลสาลี่ หรือ สกุลแพร์ (ชื่อวิทยาศาสตร์: Pyrus) ในวงศ์ย่อย Amygdaloideae วงศ์ Rosaceae เป็นไม้ผลที่ปลูกและใช้บริโภคกระจายทั่วทุกทวีป มีถิ่นกำเนิดในบริเวณชายฝั่งและเขตภูมิอากาศแบบอบอุ่น (temperate) ของยุโรป แอฟริกาเหนือ และเอเชีย ส่วนใหญ่เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง สูง 10–17 เมตร ทรงค่อนข้างสูงชะลูด บางชนิดเป็นไม้พุ่มขนาดใหญ่ ผลเดี่ยวรูปร่างกลม หรือทรงลูกแพร์ เนื้อนุ่มฉ่ำ หวานอมเปรี้ยว ผิวบาง แกนแข็งเป็นพูหุ้มเมล็ดข้างใน ไม้ผลสกุลสาลี่เป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญสำหรับการบริโภคผลไม้สดหรืออบแห้ง เป็นน้ำผลไม้ และปลูกเป็นวัสดุที่เป็นที่ต้องการในอุตสากรรมไม้ เช่นในการผลิตเครื่องเป่าลมไม้และเฟอร์นิเจอร์คุณภาพสูง สายพันธุ์แพร์ที่เป็นที่รู้จักและปลูกมีประมาณ 3,000 พันธุ์ทั่วโลก ซึ่งแตกต่างกันไปทั้งรูปทรง สี ผิว รสชาติ และเนื้อสัมผัส ในประเทศไทยมีการทดลองปลูกสาลี่พันธุ์ต่าง ๆ ในพื้นที่สูงทางภาคเหนือเช่น เชียงใหม่และเชียงราย แต่พบว่าในระยะแรกมีการเจริญเติบโตที่ช้ามากเนื่องจากไม่ได้รับสภาพอากาศที่มีความหนาวเย็นเพียงพอ จึงไม่ประสบความสำเร็จเท่าที่ควร ต่อมามีการนำเข้าสาลี่พันธุ์ลูกผสมจากเกาะไต้หวันมาทดลองปลูก ซึ่งสามารถติดดอกออกผลได้ดีและมีคุณภาพ จึงมีการส่งเสริมให้ปลูกนับตั้งแต่ปี พ.ศ. 2541 เป็นต้นมา

ผลสาลี่ เป็นผลไม้ที่ให้คุณค่าทางอาหารที่ดี มีวิตามินบี1 บี2 วิตามินซี และแร่ธาตุต่างๆ มีสรรพคุณแก้ร้อนใน ละลายเสมหะ ช่วยขับลมและระงับอาการไอ

ศัพทมูลวิทยา

ไม้ผลสกุลสาลี่ไม่มีถิ่นกำเนิดในประเทศไทย ในภาษาไทยจึงยืมมาจากภาษาอื่น คำว่า สาลี่ มาจาก "ซาหลี" ในภาษาจีน (จีน: 沙梨; พินอิน: shālí, แปลตามตัว: แพร์ทราย) ซึ่งที่จริงแล้ว ซาหลี (沙梨) นี้เป็นเพียงไม้ผลชนิดหนึ่งในสกุลนี้ คือสาลี่จีน (ที่มีผิวสีน้ำตาลผลกลมใหญ่—Pyrus pyrifolia) ทั้งนี้ชื่อภาษาจีนโดยรวมสำหรับกลุ่มไม้ผลทุกชนิดในสกุลนี้ คือ "หลี" (梨) และสกุลสาลี่ หรือ สกุลแพร์ คือ "หลีสู่" (梨属) ส่วนคำว่า แพร์ หรือ ลูกแพร์ ในภาษาไทยนั้นก็เป็นเพียงไม้ผลชนิดหนึ่งในสกุลนี้เช่นกัน คือสาลี่ยุโรป (ที่มีสีเขียวอมแดงกลิ่นหอมจัดและมีทรงลูกแพร์—Pyrus communis) ในภาษาจีนเรียก "ซีหยางหลี" (西洋梨 —ลูกแพร์ตะวันตก)

ส่วนคำว่า แพร์ ยืมมาจากภาษาอังกฤษ pear ซึ่งอาจมีรากศัพท์จากกลุ่มภาษาเจอร์แมนิก pera ที่อาจยืมมาจากภาษาละตินพื้นบ้าน pira (พหูพจน์ pirum) คล้ายกับ apios ในภาษากรีก (จากภาษากรีกไมซีนี ápisos) ในกลุ่มภาษาเซมิติก pirâ แปลว่า "ผลไม้" และคำคุณศัพท์ pyriform หรือ piriform หมายถึง "ทรงลูกแพร์"

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

พืชสกุลสาลี่มีถิ่นกำเนิดในบริเวณชายฝั่งและเขตภูมิอากาศแบบอบอุ่น (temperate) ของโลกเก่าจากชายฝั่งยุโรปตะวันตก แอฟริกาเหนือ จนถึงเอเชีย ส่วนใหญ่เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง สูง 10–17 เมตร ทรงค่อนข้าวสูงชะลูด บางชนิดเป็นไม้พุ่มขนาดใหญ่ ส่วนใหญ่ผลัดใบ เฉพาะบางชนิดในตอนใต้ของจีนและเกาะไต้หวันที่ไม่ผลัดใบ พืชสกุลสาลี่ส่วนใหญ่ทนต่ออากาศหนาวอูณหภูมิ −25 to −40 °ซ. ในฤดูหนาว ยกเว้นชนิดที่ไม่ผลัดใบมี่มนได้เพียง −15 °ซ.

ใบ หลายขนาด ยาวตั้งแต่ 2-12 เซนติเมตร สีเขียวเป็นมัน บางชนิดมีขนปกคลุมสีออกขาวเงิน ทรงใบจ่าง ๆ ตั้งแต่รูปวงรีกว้าง รูปใบหอกแคบ

ดอกสีขาว พบน้อยชนิดที่มีสีอื่นเช่น เหลือง หรือ ชมพู ขนาด 2-4 เซนติเมตร และมี 5 กลีบ

ผลเดี่ยว เนื้อนุ่ม ผิวบาง แกนแข็งเป็นพูหุ้มเมล็ดข้างใน (ซึ่งผลไม้แบบนี้เรียก pome —ผลไม้ที่ลักษณะแบบผลแอปเปิ้ล) ในชนิดที่เป็นพืชป่าผลมีขนาดเล็ก 1-4 เซนติเมตร ส่วนชนิดที่เพาะปลูกขนาดใหญที่สุดโดยเฉลี่ย ยาว 18 เซนติเมตร กว้าง 8 เซนติเมตร รูปทรงของผลมีหลากหลาย ตั้งแต่ทรงกลมถึงทรงยาวรีก้นกว้าง ซึ่งเรียกว่า ทรงลูกแพร์ (pyriform, pear shape) ที่พบในแพร์

บางครั้งไม่สามารถแยกแยะ สาลี่ (แพร์) และแอปเปิ้ล ได้ด้วยรูปแบบของผลเสมอไป ผลแพร์บางชนิดมีลักษณะคล้ายผลแอปเปิ้ลเช่น สาลี่จีน ความแตกต่างที่สำคัญคือ เนื้อของสาลี่มีเนื้อทราย (สเกลอรีด—Sclereid) ซึ่งเป็นที่มาของชื่อ สาลี่ (ซาหลี—沙梨)

ประวัติ

การเพาะปลูกลูกแพร์ในสภาพอากาศเย็น ย้อนไปถึงสมัยโบราณและมีหลักฐานการใช้เป็นอาหารตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ มีการพบร่องรอยมากมายการใช้เป็นไม้สร้างในอาคารบ้านเรือนสมัยก่อนประวัติศาสตร์รอบทะเลสาบซูริก สาลี่ได้รับการปลูกในประเทศจีนตั้งแต่ 2,000 ปีก่อนคริสตกาล บทความเกี่ยวกับการปลูกต้นแพร์ในสเปนถูกนำมาลงไว้ในงานเกษตรกรรมในศตวรรษที่ 12

ชนิดที่สำคัญ

Pyrus amygdaliformis—สาลี่ใบอัลมอนด์ Pyrus anatolica Pyrus armeniacifolia—สาลี่ใบแอปริคอท Pyrus betulifolia—สาลี่ใบเบิช Pyrus boissieriana Pyrus bourgaeana—สาลี่ไอบีเรีย Pyrus × bretschneideri—สาลี่เป็ด บางครั้งจัดเป็นชนิดย่อยของ Pyrus pyrifolia Pyrus calleryana—สาลี่แคลอรี่ Pyrus communis—แพร์ (สาลี่ยุโรป–European pear) Pyrus cordata—สาลี่พลีมัธ (Plymouth pear) Pyrus elaeagrifolia Pyrus glabra Pyrus hakkiarica Pyrus hondoensis Pyrus koehnei—สาลี่ที่ไม่ผลัดใบ พบทางตอนใต้ของจีนและเกาะไต้หวัน Pyrus korshinskyi Pyrus neoserrulata Pyrus nivalis—สาลี่หิมะ (snow pear) Pyrus oxyprion Pyrus pashia—สาลี่อัฟกานิสถาน (Afghan pear) Pyrus × phaeocarpa Pyrus pseudopashia Pyrus pyraster Pyrus pyrifolia—สาลี่จีน (Nashi pear) Sha Li; มีถิ่นกำเนิดในจีน ญี่ปุ่น เกาหลี ซึ่งบางครั้งเรียก สาลี่เอเชีย Pyrus regelii Pyrus salicifolia Pyrus × sinkiangensis Pyrus spinosa Pyrus syriaca—สาลี่ซีเรีย Pyrus ussuriensis—สาลี่ไซบีเรีย (บางครั้งเรียก สาลี่แมนจูเรีย ) Pyrus xerophila

การเพาะปลูก

จากข้อมูลของ Pear Bureau Northwest พบว่ามีไม้ผลสกุลสาลี่ประมาณ 3,000 ชนิดทั่วโลก โดยปกติสาลี่จะขยายพันธุ์โดยการต่อกิ่งพันธุ์ที่บนต้นตอซึ่งอาจเป็นต้นสาลี่ท้องถิ่น หรือควินซ์ (quince ไม้ผลข้ามสายพันธุ์ของแอปเปิ้ลและสาลี่) จะได้ต้นที่มีขนาดไม่สูงซึ่งมักเป็นที่ต้องการในการทำสวนผลไม้เชิงพาณิชย์ หรือแม้แต่สวนในบ้าน ซึ่งให้ผลเมื่อมีอายุมากกว่าหนึ่งปี

สาลี่ 3 ชนิดที่มีความสำคัญที่เป็นพืชเศรษฐกิจในการผลิตผลไม้สดส่วนใหญ่คือ แพร์ (สาลี่ยุโรป–Pyrus communis) ส่วนมากปลูกในยุโรปและอเมริกาเหนือ สาลี่เป็ดของจีน (ไป่หลี่ หรือ สาลี่ขาว–Pyrus × bretschneideri) และสาลี่จีน (nashi pear –Pyrus pyrifolia) (หรือที่เรียกว่า สาลี่เอเชีย หรือสาลี่แอปเปิ้ล) ซึ่งสองชนิดหลังส่วนมากปลูกในเอเชียตะวันออกเป็นหลัก สาลี่ทั้งสามชนิดมีการคัดเลือกพันธุ์จนมีหลายพันพันธุ์ปลูก (cultivar) สาลี่ชนิดอื่น ๆ ที่ปลูกและให้ผลผลิดระดับรอง ๆ ลงไปเช่น P. sinkiangensis และ P. pashia

สาลี่ชนิดอื่นที่ใช้เป็นต้นตอสำหรับแพร์ในยุโรปและเอเชียและเป็นไม้ประดับตามแต่ละพื้นที่ที่ชนิดนั้นเป็นสาลี่ท้องถิ่น ไม้แพร์ เป็นไม้เนื้อละเอียด ในอดีตก็ถูกใช้เป็นไม้พิเศษสำหรับเฟอร์นิเจอร์ชั้นดีและทำบล็อกสำหรับตัดไม้ซึ่งให้ความละเอียดเป็นพิเศษ