พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร (ไชยา)

พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร

วัสดุ	สำริด
ความสูง	63 เซนติเมตร (25 นิ้ว)
สร้าง	พุทธศตวรรษที่ 14
ช่วงเวลา/วัฒนธรรม	ศรีวิชัย
ค้นพบ	พ.ศ. 2448 วัดพระบรมธาตุไชยาราชวรวิหาร ตำบลเวียง อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี
ค้นพบโดย	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
ที่อยู่ปัจจุบัน	พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร กรุงเทพมหานคร

พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร หรือ พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรปัทมปาณี เป็นประติมากรรมสำริดส่วนองค์ท่อนบนของพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร ศิลปะศรีวิชัย ค้นพบที่อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี ปัจจุบันเป็นของสะสมของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร เป็นหนึ่งในประติมากรรมพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรที่สวยงามและเป็นที่รู้จักมากที่สุดในประเทศไทย

ลักษณะ

ตัวอย่างเทวรูปพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรองค์เต็ม มีการสันนิษฐานว่าหากอยู่ในสภาพที่สมบูรณ์ก็น่าจะมีลักษณะใกล้เคียงกับองค์ในภาพ

ลักษณะของประติมากรรมเป็นภาพครึ่งตัวบนตั้งแต่ส่วนเหนือสะดือของบุคคลยืนเอียงกาย ใบหน้ากลมมน มีคิ้วสันนูนโค้ง จมูกโด่ง ปากจีบเป็นกระจับ และแววตาเหลือบมองลงต่ำ สวมเครื่องประดับศีรษะคาดว่าเป็นชฎามงกุฏ ส่วนยอดหักหายไป ประดับร่างกายด้วยสรอยประคำ, สร้อยคอ, ต้นแขนสวมพาหุรัด และผ้าเฉียงบ่าบนไหล่ด้านซ้าย คล้องทับด้วยสายยัชโญปวีตประดับหัวกวาง ประติมากรรมแตกหักสูญหายที่แขนขวาส่วนศอกลงไป

ข้อมูลจากกรมศิลปากรระบุว่าประติมากรรมนี่มีลักษณะคล้ายคลึงกับที่พบประดับบนประติมากรรม พระอคัสตยะ จากจันทิบานอน (Candi Banon) ศิลปะชวาภาคกลาง ประติมากรรมมีลักษณะศิลปะศรีวิชัยซึ่งได้รับอิทธิพลจากศิลปะอินเดียหลังคุปตะ-ปาละ โดยมีการตั้งข้อสันนิษฐานว่าประติมากรรมนี้ปั้นและหล่อขึ้นในไชยาหรือเมืองใดเมืองหนึ่งในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ตั้งแต่ดินแดนที่ปัจจุบันคือประเทศไทยจนถึงเกาะชวา ในประเทศอินโดนีเซีย

ประวัติ

สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพเป็นผู้ทรงค้นพบประติมากรรมนี้ที่วัดพระบรมธาตุไชยา (บางแหล่งระบุว่าเป็นวัดเวียง) อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี เมื่อ พ.ศ. 2448 โดยพบที่บริเวณนอกกำแพงชั้นนอกทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ตามที่ระบุไว้ในจดหมายระยะทางไปตรวจราชการแหลมมลายู ร.ศ. ๑๒๑ ของสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มานิต วัลลิโภดมสันนิษฐานว่าจุดที่พบอยู่ใกล้กับวิหารพระศิลาแดงสามองค์ซึ่งมีระบุสัญลักษณ์เป็นกล่องสี่เหลี่ยมไว้ในแผนผังของวัดที่ปรากฏในเอกสารดังกล่าว พุทธทาสภิกขุระบุว่าเมื่อกรมพระยาดำรงราชานุภาพ "ทอดพระเนตรเห็นตั้งแต่บนหลังช้าง ช้างยังไม่ทันจะทรุดตัวลงอย่างเรียบร้อย ท่านรีบลงมาอย่างกะว่าจะหล่นลงมา ตรงไปอุ้มรูปนี้ขึ้นด้วยพระองค์เอง" พร้อมนำถวายแด่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่กรุงเทพมหานคร ซึ่งพระองค์ "ทรงจ้องอย่างตื่นเต้น และตรัสด้วยความตื่นเต้นว่า 'อะไรของเธอ ๆ ดำรง'"

พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรนี้เก็บรักษาไว้ในพระบรมมหาราชวังนับจากนั้น และถูกนำมาเก็บเป็นของสะสมของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนครภายหลังพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานไว้ให้กับพิพิธภัณฑ์

กรมศิลปากรสันนิษฐานว่ารูปเคารพนี้อาจเป็นองค์เดียวกับพระโพธิ์สัตว์ปัทมปาณี ที่มีกล่าวถึงในจารึกวัดเสมาเมือง (หลักที่ 23) จากปี พ.ศ. 1318 เนื้อหาสรรเสริญพระเกียรติยศของกษัตริย์ศรีวิชัย คือ พระวิษณุที่๒ พระนามว่าพระศรีวิชเยนทรราชา ซึ่งตอนหนึ่งระบุว่าพระองค์สร้างปราสาทอิฐสามหลัง เพื่ออุทิศถวายแด่พระพุทธเจ้า 1 พระองค์และพระโพธิสัตว์ 2 พระองค์ คือพระวัชรปาณีโพธิสัตว์ (ผู้ถือวัชระ) และพระปัทมปาณีโพธิสัตว์ (ผู้ถือดอกบัว) โดยพระโพธิสัตว์ปัทมปาณีถือเป็นพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรที่มีผู้นับถือมากในศาสนาพุทธแบบมหายานและวัชรยาน ซึ่งแพร่หลายในชวากลางราวพุทธศตวรรษที่ 13 -14 ประติมากรรมชิ้นนี้จึงถือเป็นหลักฐานแสดงความสัมพันธ์กันระหว่างอาณาจักรศรีวิชัยในคาบสมุทรมลายูกับราชวงศ์ไศเลนทร์ในชวากลาง

ความสัมพันธ์กับพุทธทาสภิกขุ

ประติมากรรมพระโพธิสัตว์องค์นี้มักถูกนำไปเกี่ยวโยงกับพุทธทาสภิกขุและสวนโมกข์ของท่าน ดังที่ปรากฏเป็นประติมากรรมหลักและเป็น "เอกลักษณ์" ของสวนโมกข์

ในปี พ.ศ. 2486 สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพได้อาราธนาพระอินทปัญโญ (ฉายาเมื่อบวชของพุทธทาสภิกขุ) ให้เข้าเฝ้าฯ ที่วังวรดิศ เพื่อปรึกษาหารือเรื่องโบราณคดีเมืองไชยา โดยมีหลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ (ป่วน อินทุวงศ์) เป็นผู้ประสานงาน และทรงแสดงพระโพธิสัตว์พระองค์นี้ให้แก่พระอินทปัญโญชมเป็นครั้งแรก พระอินทปัญโญมองด้วย "ความตกตะลึง [และ]ไม่เคยเห็นองค์ที่งามที่สุดขนาดนี้มาก่อน" ความงดงามของประติมากรรมนี้ทำให้ "จิต[...]สงบและรู้ถึงใบหน้าที่มีเมตตาธรรมอย่างเปี่ยมล้นจากรูปปั้น[นี้]" ท่านเคยปรารภถึงความงามไว้ว่า

ใบหน้าของรูปปฏิมาอวโลกิเตศวรนี้ แสดงอารมณ์สุทธิ ปัญญา เมตตา ขันติอย่างสมบูรณ์พร้อม ช่างน่าทึ่งจริงๆ เพราะจะดูเป็นคนบริสุทธิ์ทางจิตใจก็ได้ จะมองให้เห็นเป็นคนยอดทางปัญญาก็ได้ จะมองในทางมีเมตตาก็ได้ หรือจะมองว่ามีความอดทนเป็นเลิศก็ได้ เยี่ยมยอดจริงๆ ศิลปินที่ปั้นรูปปฏิมานี้ จะต้องเป็นคนที่มีจิตใจดีมาก จิตใจสงบมาก มีความรู้ทางธรรมสูงเป็นเลิศ และเป็นยอดศิลปินในทางปั้นด้วย ถึงจะทำหน้าที่นี้ได้

— พุทธทาส, พุทธทาส สวนโมกขพลาราม กำลังแห่งการหลุดพ้น (1998)

กล่าวกันว่าพระอินทปัญโญเกิดความสนใจในโบราณคดีและการศึกษาประวัติศาสตร์ของศรีวิชัยและคาบสมุทรภาคใต้ของไทยจากความประทับใจในครั้งนี้ จนต่อมาท่านได้รับการแต่งตั้งให้เป็นผู้อำนวยการพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ จังหวัดสุราษฎร์ธานี รวมถึงมีส่วนร่วมมากในกิจกรรมโบราณคดีและประวัติศาสตร์ในพื้นที่

ขณะก่อสร้างสวนโมกข์ พระอินทปัญโญได้ให้อดีตพระโกวิท เขมานันทะ เป็นผู้หล่อรูปปั้นจำลองของพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรมาไว้ สาเหตุการนำมาตั้งนั้น ท่านระบุว่า "...[ให้]ตั้งไว้ในที่เห็นโดยง่าย พอคุณเป็นทุกข์อะไรขึ้นมาโกรธอะไรขึ้นมา มองหน้าอวโลกิเตศวรจะหาย เอาไปใช้แบบนี้ ดูหน้าแล้วสบายใจ"