พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย)

พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) หรือ พระยาวุฒาธิคุณวิบุลยศักดิ์ อัครสุรินทร์มหินทรภักดี ทายาทผู้สืบเชื้อสายเจ้านายผู้ปกครองเมืองหนองคายในอดีต นายอำเภอจังหวัดอุดรธานี เดิมดำรงตำแหน่งนายอำเภอเมืองเพ็ญ เมืองอุดรธานี ปัจจุบันคืออำเภอเพ็ญ จังหวัดอุดรธานี ในภาคอีสานของประเทศไทย อดีตข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหาร และเป็นผู้ได้รับพระราชทานนามสกุล ณ หนองคาย แห่งจังหวัดหนองคาย ของประเทศไทย

ประวัติ

ราชตระกูล

พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) มีนามเดิมว่า ท้าวแพ สมรสกับคุณหญิงบัวศรี ณ หนองคาย เป็นบุตรชายในพระยาวุฒาธิคุณวิบุลยศักดิ์ อรรคสุรินทร์มหินทรภักดี (เคน ณ หนองคาย) เจ้าเมืองหนองคายองค์ที่ ๒ อดีตท้าวราชวงศ์เมืองยศสุนทร (เมืองยโสธร) และอดีตพระอุปฮาตเมืองหนองคาย นอกจากนี้ พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) ยังมีศักดิ์เป็นนัดดา (หลานปู่) ในพระประทุมเทวาภิบาล (บุญมา ณ หนองคาย) หรือท้าวสุวอธรรมา เจ้าเมืองหนองคายพระองค์แรก อดีตพระอุปฮาตเมืองยศสุนทร พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) สืบเชื้อสายมาจากเจ้านายในคณะอาญาสี่ซึ่งถือเป็นคณะปกครองสูงสุดของเมืองยศสุนทร ฝ่ายพระประทุมเทวาภิบาล (บุญมา ณ หนองคาย) ผู้เป็นพระอัยกา (ปู่) ยังมีศักดิ์เป็นพระนัดดาในท้าวอัครฮาชเมืองยศสุนทร พระราชโอรสในเจ้าพระวิชัยราชสุริยวงศ์ขัตติยราช (ท้าวฝ่ายหน้า) พระประเทศราชผู้ครองนครจำปาศักดิ์พระองค์ที่ ๓ ซึ่งเป็นพระราชอนุชาร่วมพระราชบิดาพระราชมาดาเดียวกันกับพระประทุมวรราชสุริยวงศ์ (คำผง ณ อุบล) เจ้าเมืองอุบลราชธานีศรีวนาลัยประเทศราช ดังนั้น พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) จึงสืบเชื้อสายราชวงศ์ล้านช้างเวียงจันทน์อันเก่าแก่และสืบเชื้อสายราชวงศ์แสนทิพย์นาบัว สถาปนาราชวงศ์เมื่อครั้งสร้างเมืองหนองบัวลุ่มพูขึ้น ซึ่งสืบมาจากวงศ์สามัญชนเชื้อสายชาวไทพวน จากเจ้าอุปราชนองและพระตา (พระวรราชปิตา) แห่งเมืองหนองบัวลุ่มภูด้วย

ประวัติและผลงาน

เป็นข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหาร

ในช่วงระหว่าง พ.ศ. ๒๔๔๒-๒๔๔๙ ก่อนที่จะมีการยุบเมืองมุกดาหารเป็นอำเภอมุกดาหารให้ขึ้นกับจังหวัดนครพนมนั้น ทางราชการฝ่ายสยามได้แต่งตั้งให้พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) มาดำรงตำแหน่งข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหารแทนขุนพิทักษ์ธุรกิจ พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) มาดำรงตำแหน่งข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหารใน พ.ศ. ๒๔๔๔ ซึ่งเป็นช่วงที่ประเทศฝรั่งเศสได้หัวเมืองลาวฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงเป็นอาณานิคม ทางราชการบ้านเมืองฝ่ายเมืองมุกดาหารได้แต่งตั้งคณะปกครองเมืองมุกดาหารโดยให้พระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ จันทรสาขา) เป็นจางวางที่ปรึกษาราชการ ให้พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) เป็นข้าหลวงประจำเมือง ให้พระจันทรเทพสุริยวงษา (แสง จันทรสาขา) เป็นผู้ว่าราชการเมือง ให้พระดำรงมุกดาหาร (เสริม) เป็นปลัดเมือง ให้พระวิจารณ์อธิกรณ์ (แป้น) เป็นยกบัตรเมือง ให้หลวงธนากาญจนกิจ (แสง) เป็นผู้ช่วยราชการเมือง ให้พระวรบุตรภักดี (อ่าง ศรีประเสริฐ) รักษาการ เป็นนายอำเภอเมืองมุกดาหาร และให้หลวงอำนาจนรงค์ (บุศร์) รักษาการ เป็นนายอำเภอหนองสูง

เป็นนายอำเภอเมืองเพ็ญ

อำเภอเพ็ญในอดีตชื่ออำเภอเมืองเพ็ญ เดิมเป็นเมืองเก่าชื่อว่าเมืองเพ็ญหรือเมืองเพ็ง เป็นหัวเมืองชั้นจัตวาขึ้นตรงต่อเมืองหนองคาย ก่อตั้งโดยพระยาศรีสุทโธ ขุนราชวรบุตรเมืองหนองหาน ขุนราชปากดีเมืองบางหนองคาย และพระยาคำสิงห์เมืองสกลนคร ต่อมาเมืองได้ร้างไป จนกระทั่งเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๕๐ ได้รับการก่อตั้งเป็นอำเภอชื่ออำเภอเมืองเพ็ญขึ้นตรงต่อเมืองอุดรธานี โดยมีพระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) ข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหารมาดำรงตำแหน่งเป็นนายอำเภอท่านแรกของอำเภอ ในระหวางปี พ.ศ. ๒๔๕๐-๒๔๕๖ ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๖๐ กระทรวงมหาดไทยได้เปลี่ยนชื่ออำเภอจากอำเภอเมืองเพ็ญเป็นอำเภอเพ็ญ ขึ้นกับจังหวัดอุดรธานีมาจนถึงปัจจุบัน ในชั้นต้นพระยาอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) ตั้งที่วำการอำเภอเพ็ญอยู่ ณ หมู่ที่ ๑ บ้านเพ็ญ ตำบลเพ็ญ ต่อมาได้ย้ายตัวที่ว่าการอำเภอมาตั้งอยู่ ณ หมู่ที่ ๑๑ ตำบลเพ็ญ เนื่องจากเป็นที่สูงใกล้เส้นทางคมนาคม และมีบริเวณกว้างขวางมากกว่าที่ตั้งเดิม อีกทั้งไม่ไกลจากชุมชนมากเกินไปนัก จากนั้นจึงได้ก่อสร้างที่ว่าการอำเภอเป็นอาคารไม้ขึ้นในปี พ.ศ. ๒๔๙๖

ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระยา

วันที่ ๑ มกราคม พระพุทธศักราช ๒๔๖๗ พระเจ้าอยู่หัวกรุงสยามทรงมีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานบรรดาศักดิ์แก่ข้าราชการในงานพระราชพิธีฉลองเฉลิมพระชนม์พรรษา ความว่า "กระทรวงมหาดไทย...ให้พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณหนองคาย) เปนพระยาวุฒาธิคุณ ตำแหน่งนายอำเภอจังหวัดอุดรธานี ถือศักดินา ๘๐๐..." โดยประกาศมาในราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๑ น่า (หน้า) ๓๓๖๙

พระราชทานนามสกุล

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๖) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานนามสกุลแก่ทายาทเจ้านายผู้ปกครองเมืองหนองคายว่า ณ หนองคาย ลำดับสกุลพระราชทานที่ ๑๑๘๑ เขียนเป็นอักษรโรมันว่า na Nongkhai ทรงพระราชทานนามสกุลนี้แก่พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) นายอำเภอเมืองเพ็ญ เมืองอุดรธานี ปู่คือพระประทุมเทวา เจ้าเมืองหนองคาย บิดาคือ พระยาวุฒาธิคุณวิบุลยศักดิ์อรรคสุรินทร์มหินทรภักดี เจ้าเมืองหนองคาย ๑๗/๓/๑๓

อนุสรณ์

มูลนิธิพระยาวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) และคุณหญิงบัวศรี ณ หนองคาย

มูลนิธิพระยาวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) และคุณหญิงบัวศรี ณ หนองคาย เป็นองค์กรสาธารณกุศลที่จัดตั้งขึ้นโดยทายาทบุตรหลานผู้สืบสกุลจากพระยาวุฒาธิคุณ (แพ) และเครือญาติของผู้ได้รับพระราชทานนามสกุล ณ หนองคาย จากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๖) โดยมีวัตถุประสงค์ที่สำคัญเพื่อส่งเสริมการศึกษา ศิลปะ และวัฒนธรรม อาทิ การจัดเวทีเสวนาวิชาการเชิงประวัติศาสตร์เกี่ยวกับการกำเนิดเมืองหนองคาย และเมืองหนองคายกับอาเซียน เนื่องในวาระการเข้าสู่ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน ในปี พ.ศ. ๒๕๕๘ ตลอดจนการช่วยเหลืองานการสาธารณกุศลต่างๆ เช่น บริจาคและสมทบทุนช่วยเหลือมูลนิธิมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย กรุงเทพมหานคร ประจำเดือน สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๕ เป็นต้น

พงศาวลี

พงศาวลีของพระอนุชาติวุฒาธิคุณ
16. เจ้าพระประทุมวรราชสุริยวงศ์ (เจ้าคำผง ณ อุบล)               8. อุปราชแพง                       17. พระนางตุ่ย               4. พระปทุมเทวาภิบาล (บุญมา ณ หนองคาย)                             2. พระยาวุฒาธิคุณ (เคน ณ หนองคาย)                                   1. พระอนุชาติวุฒาธิคุณ