นครีสโตยมำบังสาครา

นครีสโตยมำบังสาครา نڬري ستول ممبڠ سڬارا (มลายู) เมืองสตูล (ไทย)
ค.ศ. 1808–ค.ศ. 1916
ธงชาติ
อาณาจักรในเครือไทรบุรีเดิมใน ค.ศ. 1860 หลังการเสีย เตอรัง (จังหวัดตรัง) ให้แก่ประเทศสยามใน ค.ศ. 1810, การแยกเกาะปีนังและสมารังไพรไปขึ้นกับอังกฤษในระหว่าง ค.ศ. 1786–1860 และการก่อกำเนิดอาณาจักรเอกเทศทั้งสี่ใน ค.ศ. 1843 อาณาจักรทั้งสี่มีสีแตกต่างกัน ส่วนบริเวณอื่นมีสีน้ำตาลอ่อน
เมืองหลวง	สตูล
ภาษาทั่วไป	ภาษามลายู ภาษามลายูไทรบุรี
ศาสนา	อิสลามนิกายซุนนี
การปกครอง	ราชาธิปไตย
รายา/เจ้าเมือง
• ค.ศ. 1809–1843	พระยาอภัยนุราชฯ (ตนกูบิศนู)
• ค.ศ. 1843–1876	พระยาสมันตรัฐบุรินทร์ (ตนกูมูฮำหมัดอาเก็บ)
• ค.ศ. 1876–1888	พระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล)
• ค.ศ. 1888–1897	พระยาอภัยนุราช (ตนกูอับดุลเราะห์มาน)
• ค.ศ. 1897–1916	พระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ)
ประวัติศาสตร์
• การแยกเมืองสตูลออกจากเมืองไทรบุรีใน ค.ศ. 1808	ค.ศ. 1808
• รัฐบาลสยามให้สละตำแหน่งรายา และยกเป็นเจ้าเมืองจางวาง	ค.ศ. 1916
ก่อนหน้า ถัดไป เมืองไทรบุรี อาณาจักรรัตนโกสินทร์ (สมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์)
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ประเทศไทย ประเทศมาเลเซีย

เมืองสตูล หรือ นครีสโตยมำบังสาครา (มลายู: نڬري ستول ممبڠ سڬارا, Negeri Setul Mambang Segara "รัฐ/นครเซอตุลมัมบังเซอการา") เป็นอาณาจักรมลายูในบริเวณชายฝั่งตอนเหนือของคาบสมุทรมลายูในอดีต อาณาจักรนี้ก่อตั้งขึ้นใน ค.ศ. 1808 ในช่วงที่มีการแบ่งแยกระหว่างผู้ปกครองในราชวงศ์ไทรบุรี โดยอำนาจการปกครองเมืองสตูลอยู่ภายใต้การกำกับของเมืองนครศรีธรรมราช แต่ตำแหน่งเจ้าเมืองหรือรายามีการสืบสกุลได้โดยฝ่ายสยามให้การรับรองสถานะ อำนาจอธิปไตยของอาณาจักรนี้สิ้นสุดลงใน ค.ศ. 1916 หลังจากถูกผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของเขตอำนาจอธิปไตยสยามโดยสมบูรณ์ อาณาเขตส่วนใหญ่ของเมืองสตูลปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดสตูล ประเทศไทย

ศัพทมูลวิทยา

ตราประจำจังหวัดสตูล เป็นรูปพระสมุทรเทวา มีที่มาจากนามเฉลิมนคร "นครีสโตยมำบังสาครา" ของเมืองสตูลในอดีต

ชื่อเมืองสตูลมีที่มาจากคำว่า "บูวะฮ์เซอตุล" (มลายู: بواه ستول, Buah Setul) ในภาษามลายูกลาง ซึ่งหมายถึง "ต้นกระท้อน" อันเป็นไม้ผลชนิดหนึ่งที่ขึ้นชุกชุมในท้องที่นี้ ส่วนคำว่า "มำบังสาครา" (มลายู: ممبڠ سڬارا, Mambang Segara "มัมบังเซอการา") อันเป็นนามเฉลิมนครตามวัฒนธรรมมลายู เป็นชื่อหนึ่งที่ใช้เรียกขานพระสมุทรเทวาหรือเทพเจ้าแห่งท้องทะเล นามนี้สัมพันธ์กับความเชื่อเรื่องลี้ลับในวัฒนธรรมมลายูโบราณ เนื่องจากที่ตั้งของเมืองสตูลอยู่ริมฝั่งคาบสมุทรมลายู นามเมือง "นครีสโตยมำบังสาครา" จึงมีความหมายว่า "สตูล เมืองแห่งพระสมุทรเทวา" การตีความคำว่า "มำบังสาครา" ยังคงปรากฏให้เห็นจากภาพดวงตราประจำจังหวัดสตูลในปัจจุบัน

ในสำเนียงภาษามลายูเกอดะฮ์ เรียกชื่อเมืองนี้ว่า "สโตย" (Setoi) หรือ "สะตุล" (Setul) ส่วนในภาษาไทยเรียกว่า สตูล ตามสำเนียงภาษามลายูเกอดะฮ์ แต่เขียนทับศัพท์ด้วยอักษรโรมันเป็น "Satun"

ประวัติศาสตร์

การก่อกำเนิด

ริ้วกระบวนของเจ้านายเมืองไทรบุรีในเมืองสตูล นำกระบวนโดยตุนกูอับดุลอะซิส, ค.ศ. 1897 (พ.ศ. 2440)

ในประวัติศาสตร์สยามยุครัตนโกสินทร์ตอนต้น สตูลเป็นเพียงตำบลหนึ่งในเขตเมืองไทรบุรี เรียกว่า มูเก็มสะตุล (مقيم ستول) ประวัติความเป็นมาของเมืองสตูลจึงเกี่ยวข้องกับไทรบุรี ดังปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยว่า "ตามเนื้อความที่ปรากฏดังกล่าวมาแล้ว ทำให้เห็นว่าในเวลานั้น พวกเมืองไทรเห็นจะแยกกันเป็นสองพวกคือ พวกเจ้าพระยาไทรปะแงรันพวกหนึ่ง และพระยาอภัยนุราชคงจะนบน้อมฝากตัวกับเมืองนครศรีธรรมราช โดยเฉพาะเมื่อพระยาอภัยนุราชได้มาเป็นผู้ว่าราชการเมืองสตูล ซึ่งเขตแดนติดต่อกับนครศรีธรรมราชมากกว่าเมืองไทร แต่พระยาอภัยนุราชว่าราชการเมืองสตูลได้สองปีก็ถึงแก่อนิจกรรม ผู้ใดจะได้ว่าราชการเมืองสตูลต่อมาในชั้นนั้นหาพบจดหมายเหตุไม่ แต่พิเคราะห์ความตามเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นภายหลัง เข้าใจว่าเชื้อพระวงศ์ของพระยาอภัยนุราช (ปัศนู) คงจะได้ว่าราชการเมืองสตูล และฟังบังคับบัญชาสนิทสนมกับเมืองนครศรีธรรมราชอย่างครั้งพระยาอภัยนุราชหรือยิ่งกว่านั้น"

ด้วยความที่เป็นหนึ่งในดินแดนสำคัญ ณ ใจกลางรัฐสุลต่านเกดะห์หรือเมืองไทรบุรี ทำให้เมืองสตูลเริ่มปรากฏความสำคัญขึ้นหลังการสิ้นพระชนม์ของสุลต่านอับดุลละฮ์ มูการ์รัม ชะฮ์ หรือพระยาไทรบุรีโมกุรัมซะ สุลต่านแห่งเกอดะห์องค์ที่ 20 เมื่อปี ค.ศ. 1797 ทั้งนี้ สุลต่านอะฮ์มัด ตาจุดดิน ฮาลิม ชะฮ์ที่ 2 หรือเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรัน ได้ขึ้นเสวยราชย์สมบัติแทน โดยการคัดเลือกผู้สืบราชสมบัติดังกล่าวได้รับการสนับสนุนและรับรองจากพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ณ กรุงเทพมหานคร ด้วยถือว่าไทรบุรีหรือเกอดะห์นั้นเป็นรัฐประเทศราชของราชอาณาจักรสยาม แม้กระนั้นการสถาปนาตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครไทรบุรีก็ได้นำความแตกแยกมาสู่ภายในราชวงศ์ไทรบุรีอย่างรวดเร็วจากการอ้างสิทธิ์ของตนกูบิศนู (หรือปัศนู) ผู้เป็นรายามุดาแห่งเกอดะห์ สยามจึงเข้ามาไกล่เกลี่ยโดยยกฐานะของมุเก็มสตูลขึ้นเป็นเมืองสตูล และแต่งตั้งให้ตนกูบิศนูเป็นพระยาอภัยนุราช ตำแหน่งเจ้าเมืองสตูล เหตุการณ์นี้จึงกลายเป็นหมุดหมายแห่งความแตกแยกเป็นสองฝ่ายของดินแดนรัฐสุลต่านเกอดะห์

พระยาอภัยนุราช (ตนกูบิศนู) ใช้เวลาส่วนใหญ่ในสมัยการปกครองของตนอยู่ในเมืองสตูล โดยมอบหมายให้ดะโต๊ะ วัน อับดุลละห์ เป็นผู้ช่วยในกิจการดูแลท้องถิ่นเป็นส่วนมาก ถึงอย่างไรก็ตาม ตามความในเอกสารชื่อ "ซีแยสุลต่านเมาลานา" (Syair Sultan Maulana) ได้กล่าวว่า พระยาอภัยนุราช (ตุนกูบิศนู) เป็นเจ้าผู้ปกครองซึ่งองอาจสามารถ ได้คุมกองทหารชาวเกอดะห์ไปช่วยกองทัพสยามรบกับกองทัพพม่าแห่งราชวงศ์คองบองที่เมืองถลาง (ปัจจุบันคือจังหวัดภูเก็ต ประเทศไทย)

การให้สัตยาบัน

ธงออกศึกของรัฐสุลต่านไทรบุรีในคราวกบฏเมืองไทรบุรี/กบฏหวันหมาดหลี

ในปี ค.ศ. 1833 ราชสำนักเกอดะห์ได้เผชิญกับความขัดแย้งอีกครั้งระหว่างเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรันกับตนกูเอ็มบุน (Tunku Embun หรือตนกูยากุบ Tunku Yaakub) ผู้เป็นรายามุดา (Raja muda เทียบเท่ามกุฎราชกุมาร) วิกฤตการณ์ครั้งนี้มีสาเหตุชัดเจนจากการที่เจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรันปฏิเสธที่จะแต่งตั้งให้รายามุดาดำรงตำแหน่งเป็นรายา (Raja คือกษัตริย์/เจ้าเมือง) แห่งเมืองกายัง (ปะลิส) และสตูล ส่งผลให้ตนกูเอ็มบุนทำการขอกองทัพจากเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ณ นคร) เพื่อโค่นอำนาจของเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรัน โดยกล่าวหาว่าเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรันแอบฝักใฝ่อังกฤษ ความขัดแย้งด้วยกำลังอาวุธครั้งนี้เป็นที่รู้จักกันในท้องถิ่นในชื่อ "เปอรัง มูซูฮ์ เบอร์บิซิก" (Perang Musuh Berbisik) อันมีความหมายว่า "สงครามศัตรูเสียงกระซิบ"

ระหว่างสงครามในปี ค.ศ. 1833 นั้นเอง กองกำลังติดอาวุธของเกอดะห์ภายใต้การนำของดะโต๊ะหวันหมาดหลี (ดะโต๊ะวันมัดอาลี Dato Wan Mad Ali หรือดะโต๊เซอเตียเซ็งการา Dato Setia Sengkara) ได้เปิดฉากโจมตีกองทัพสยามที่เตอรัง (Terang หรือเมืองตรัง) อัยเยอร์เกลูบี (Ayer Kelubi หรือเมืองกระบี่) และที่เกาะปูเลาปันจัง (Pulau Panjang หรือเกาะยาวใหญ่) หลังจากเมืองเกอดะห์หรือไทรบุรีถูกตีแตก ดะโต๊ะหวันหมาดหลีจำต้องถอนกำลังมาอยู่ที่เกาะลังกาวี พร้อมด้วยชาวมลายูที่ลี้ภัยมาจากเมืองสตูลอีกราว 100 ครัวเรือน

รัฐประหารภายใต้การนำของตนกูเอ็มบุนจัดได้ว่าประสบความสำเร็จ เนื่องจากเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรันผู้เป็นสุลต่านจำต้องถอนกำลังไปอยู่ที่เกาะปีนังซึ่งอยู่ในความดูแลของอังกฤษ และได้ลี้ภัยต่อไปยังเมืองมะละกา แม้กระนั้น คำขอของตนกูเอ็มบุนในการสถาปนาให้ตนเองขึ้นเป็นสุลต่านผู้ครองนครไทรบุรีกลับถูกฝ่ายสยามปฏิเสธ ต่อมาทั้งตนกูเอ็มบุนและตนกูสุไลวัน (Tunku Sulaiwan) ได้ต้องอาญาประหารชีวิตอย่างทารุณโดยพระบรมราชโองการของพระเจ้ากรุงสยาม เนื่องจากพบว่าทั้งสองคนมีความผิดจริงในการเผยแพร่ข่าวเลวร้ายอันเป็นความเท็จเกี่ยวกับสุลต่านองค์ก่อน

หลังจากได้รับชัยชนะ ฝ่ายสยามได้ทำการจัดระเบียบเขตแดนใหม่ ซึ่งทำให้เขตแดนของรัฐสุลต่านเกอดะห์ถูกแบ่งออกเป็นสี่ส่วน และแต่งตั้งให้ตนกูมูฮำหมัดอาเก็บ (Tunku Muhammad Akib) บุตรของพระยาอภัยนุราชฯ (ตนกูบิศนู) เป็นพระยาสมันตรัฐบุรินทร์ รายาเมืองสตูลองค์ใหม่ การแบ่งเขตแดนใหม่ของเกอดะห์ได้เกิดขึ้นคู่ขนานกับการแบ่งดินแดนของปัตตานีภายใต้การปกครองของสยามเมื่อปี ค.ศ. 1809 ซึ่งครั้งนั้นยังผลให้เกิดรัฐมลายูเกิดใหม่ที่แตกออกมาจากอาณาจักรปัตตานีเดิมรวมทั้งสิ้น 7 หัวเมือง

การแบ่งเขตแดนของเกอดะห์ได้มีการให้สัตยาบันอย่างเป็นทางการในปี ค.ศ. 1843 เมื่อเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรัน สุลต่านแห่งเกอดะห์ ได้นำคณะเดินทางไปเข้าเฝ้าพระเจ้ากรุงสยาม ณ กรุงเทพมหานคร ผู้ติดตามในคณะเดินทางนั้นประกอบด้วย ตนกูอาหนุ่ม (Tunku Anum) เจ้าเมืองกะปังปาสู ไซยิด ฮุสเซ็น จามาลุลไลล์ (Syed Hussein Jamalullail) รายาเมืองปะลิส และพระยาสมันตรัฐบุรินทร์ (ตนกูมูฮำหมัดอาเก็บ) รายาเมืองสตูล ทั้งหมดปฏิญาณแสดงความภักดีต่อกรุงสยาม พร้อมทั้งถวายบุหงามาศ (ต้นไม้เงินต้นไม้ทอง) เป็นเครื่องราชบรรณาการแสดงความอ่อนน้อมของบรรดาหัวเมืองที่กำเนิดขึ้นใหม่ในครั้งนั้น

ถึงแม้เกอดะห์โดยข้อเท็จจริงจะถูกแบ่งแยกออกเป็นสี่หัวเมือง (หรือสี่อาณาจักร) แต่ทั้งสี่หัวเมืองก็ยังคงมีความสัมพันธ์ทางเครือญาติและทางเศรษฐกิจอย่างแน่นแฟ้น ดังปรากฏตัวอย่างจากหลาย ๆ เหตุการณ์ในยุคนี้ เช่น การเสกสมรสระหว่างตนกูจาฮารา (Tunku Jahara) สมาชิกสกุลรายาแห่งกะปังปาสู กับตนกูอะฮ์มัด (Tunku Ahmad) เจ้าชายแห่งเกอดะห์ และการเสกสมรสในปี ค.ศ. 1904 ระหว่างตนกูจูรา (Tunku Jura) เจ้าหญิงแห่งเกอดะห์ กับไซยิด ซาฮีร์ (Syed Zahir) สมาชิกสกุลรายาแห่งสตูล

หลังการแบ่งอาณาเขตจากไทรบุรี

ต้นไม้ทอง (บุหงามาศ) เป็นเครื่องราชบรรณาการแสดงความอ่อนน้อมของบรรดาหัวเมืองประเทศราชที่มีต่อราชอาณาจักรสยามในอดีต ตัวอย่างต้นไม้ทองนี้จัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑ์แห่งชาติมาเลเซียในกัวลาลัมเปอร์

เมื่อพระยาสมันตรัฐบุรินทร์ (ตนกูมูฮำหมัดอาเก็บ) ถึงแก่อนิจกรรมในปี ค.ศ. 1876 พระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล) ก็ได้สืบทอดตำแหน่งเจ้าเมืองสตูลลำดับถัดมา รายาองค์นี้ถูกกล่าวถึงว่าเป็นผู้ขาดความสามารถในด้านการบริหาร ปัญหาความขัดแย้งภายในสกุลวงศ์เจ้าเมืองสตูลเป็นเหตุให้ในปี ค.ศ. 1882 ตนกูมุฮัมมัด ผู้เป็นญาติของพระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล) แยกตัวไปก่อตั้งเมืองใหม่ขึ้นที่ละงู ซึ่งอยู่ทางเหนือของเมืองสตูล ทั้งสองเมืองนี้ภายหลังได้กลับมารวมอยู่ในเขตจังหวัดสตูลเมื่อรัฐบาลสยามได้ดำเนินการผนวกเมืองสตูลเข้าเป็นส่วนหนึ่งของพระราชอาณาจักรสยามโดยสมบูรณ์

ในสมัยของพระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล) ได้เกิดโครงการพัฒนาสาธารณูปโภคพื้นฐานจำนวนมากในเมืองสตูลและบรรดาเมืองบริวาร เช่น การสร้างถนน ป้อมปราการ ศาลาว่าราชการเมือง รวมถึงการบริหารจัดการลำน้ำต่างๆ ในเขตเมืองสตูล พระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล) ยังได้มีบัญชาให้สร้างเรือนจำก่อด้วยอิฐ ขยายศาลยุติธรรมประจำเมือง ปรับปรุงระบบเครือข่ายโทรเลขและริเริ่มระบบการไปรษณีย์ ความสัมพันธ์ระหว่างเมืองสตูลกับรัฐบาลกลางกรุงสยามยังคงเป็นไปอย่างใกล้ชิด ดังปรากฏว่าเมืองสตูลได้ส่งไพร่พลจำนวน 260 คน สมทบกับกำลังพลจากไทรบุรีและปะลิส ไปช่วยรัฐบาลสยามในการปราบปราบกบฏอั้งยี่กรรมกรขุดแร่ดีบุกชาวจีนที่ภูเก็ตเมื่อปี ค.ศ. 1878 ผลงานครั้งนี้ทำให้ท่านได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 4 ภูษณาภรณ์ เป็นบำเหน็จความชอบ

พระยาอภัยนุราช (ตนกูอับดุลเราะห์มาน) ได้ขึ้นเป็นเจ้าเมืองสตูลลำดับต่อมาเมื่อพระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล) ถึงแก่อนิจกรรมในปี ค.ศ. 1888 โดยได้แต่งตั้งพระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด) ผู้เป็นน้องชาย ให้ดำรงตำแหน่งรายามุดาเมืองสตูล เนื่องจากตนเองนั้นไม่มีบุตรชาย พระยาอภัยนุราช (ตนกูอับดุลเราะห์มาน) ได้พัฒนาโครงการสาธารณูปโภคพื้นฐานต่างๆ รอบเมืองสตูลให้เจริญก้าวหน้ายิ่งขึ้นต่อเนื่องจากสมัยของรายาองค์ที่แล้ว แต่ในช่วงปลายสมัยแห่งการดำรงตำแหน่งอันกินระยะเวลานาน 10 ปี พระยาอภัยนุราช (ตนกูอับดุลเราะห์มาน) ได้มีอาการป่วยหนักจนสติเลอะเลือนจนไม่สามารถบริหารราชการได้

การปฏิรูป

ตนกูบาฮารุดดิน บิน กูแมะ หรือพระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ) รายา/เจ้าเมืองสตูลองค์สุดท้าย

การที่ตำแหน่งเจ้าเมืองสตูลว่าลง ทำให้พระยาฤทธิสงครามรามภักดี (สุลต่านอับดุล ฮามิด ฮาลิม ชะฮ์) สุลต่านแห่งเกอดะฮ์ ในฐานะเจ้าเมืองไทรบุรี ได้ส่งตนกูบาฮารุดดิน บิน กูแมะ มาเป็นผู้รักษาการแทนเจ้าเมืองสตูล เพื่อเตรียมความพร้อมก่อนที่หัวเมืองมลายูต่าง ๆ จะเข้าสู่ระบบมณฑลเทศาภิบาลของสยาม ท่านผู้นี้เป็นที่รู้จักกันดีมากกว่าในชื่อ กูเด็น บิน กูแมะ มีภูมิหลังเป็นชาวเกอดะห์ เริ่มรับราชการครั้งแรกเป็นพัศดีเรือนจำที่เมืองอลอร์สตาร์ เมืองหลวงของไทรบุรี และเจริญก้าวหน้าจนได้เป็นตำมะหงง (เสนาบดี) ของสุลต่านแห่งเกอดะห์ แต่ยังมิทันได้รับยศและบรรดาศักดิ์แบบสยามมาก่อน

กูเด็น บิน กูแมะ เป็นที่รู้จักในฐานะผู้นำที่มากความสามารถ แต่ถึงอย่างนั้นในระยะแรกท่านก็ยังไม่ได้รับการยอมรับจากทั้งคณะกรมการเมืองและชาวเมืองสตูลมากนัก เพราะมิใช่เจ้านายสายตรงในเชื้อวงศ์รายาแห่งเมืองสตูล การแต่งตั้งกูดิน บิน กูแมะ ให้ดำรงตำแหน่งรายาเมืองสตูลเช่นนี้สร้างความโกรธเคืองแก่พระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด) รายามุดาผู้ซึ่งควรจะได้สืบทอดตำแหน่งเจ้าเมืองอย่างยิ่ง เมื่อมิได้รับการยอมรับจากทางเกอดะห์มากนัก พระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด) จึงพยายามขอความช่วยเหลือจากทางกรุงเทพให้สนับสนุนตนขึ้นดำรงตำแหน่งแทน แต่ความพยายามเหล่านั้นสูญเปล่า เพราะปรากฏชัดว่ากูเด็น บิน กูแมะ มีอิทธิพลเหนือกว่าพระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด) อย่างชัดเจน ถึงอย่างไรก็ตาม หลังจากที่กูเด็น บิน กูแมะ ได้รับการแต่งตั้งเป็นเจ้าเมืองแล้วหลายเดือน พระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด) ก็ปรับตัวเข้ากับคณะกรมการเมืองของเมืองสตูลชุดใหม่ได้ โดยอยู่ในฐานะผู้ช่วยราชการเมืองสตูล และกูเด็น บิน กูแมะ เจ้าเมืองคนใหม่ก็ให้เกียรติแก่พระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด) ในฐานะกรมการเมืองเก่าแก่ คอยขอคำปรึกษาในการบริหารราชการเมืองสตูลอยู่เสมอ

ภายหลังเข้ารับตำแหน่งเจ้าเมือง กูเด็น บิน กูแมะ ได้ดำเนินสร้างความสัมพันธ์ระหว่างเมืองสตูลกับรัฐบาลกลางกรุงสยามให้แน่นแฟ้นยิ่งขึ้นอย่างอย่างรวดเร็ว โดยเริ่มจากการส่งเครื่องราชบรรณาการบุหงามาศของเมืองสตูลเป็นการเอกเทศแทนที่จะส่งไปรวมกับของทางเกอดะห์ตามธรรมเนียมเดิม การกระทำเช่นนี้ก่อให้เกิดความตึงเครืยดในความสัมพันธ์ทางการทูตระหว่างนครเกอดะห์กับเมืองสตูล เนื่องจากตามธรรมเนียมแล้ว เมืองสตูลเป็นเมืองขึ้นของเกอดะห์ แม้จะอยู่ภายใต้การกำกับของเมืองนครศรีธรรมราชร่วมกันก็ตาม ความสัมพันธ์ของทั้งสองเมืองกลับมาปรองดองกันได้โดยการไกล่เกลี่ยของเจ๊ะ อัมปวน เมนเญราลา (คุณหญิงเนื่อง นนทนาคร) ชายาของสุลต่านแห่งเกอดะห์

กูเด็น บิน กูแมะ ได้ถอดแบบระบบการบริหารราชการของนครเกอดะฮ์มาใช้ในเมืองสตูลอย่างกว้างขวาง ไม่ว่าจะเป็นการจัดตั้งหัวหน้าแผนกธรรมการ (การศึกษา) ตั้งครูใหญ่โรงเรียนมลายู มีระบบกัปตันจีน ตั้งกองข้าหลวง ตั้งกอฎีเป็นหัวหน้าแผนกศาลยุติธรรม ตั้งหัวหน้าแผนกการแพทย์ หัวหน้ากองตระเวน หัวหน้าผู้ตรวจสอบบัญชี หัวหน้าล่าม และส่วนราชการอื่นๆ อีกจำนวนมาก ทั้งยังปรับปรุงกองพลตระเวนเมืองสตูลโดยจ้างพลตระเวนจากชาวปัญจาบจำนวน 36 คน ท่านยังเป็นที่รู้จักในฐานะผู้ริเริ่มให้ข้าราชการเมืองสตูลใส่เครื่องแบบในการปฏิบัติงานอีกด้วย

ตลอดสมัยการปกครองของกูเด็น บิน กูแมะ ได้มีการวางกฎระเบียบและข้อบังคับจำนวนมากไปในทิศทางนิยมการปกครองของสยาม ท่านได้ริเริ่มการใช้ภาษาไทยเป็นภาษากลางในจวนเจ้าเมืองและภาษาสำหรับการบริหารราชการแผ่นดินแทนที่ภาษามลายูที่ใช้มาแต่เดิม การปรับปรุงเช่นนี้ทำให้ข้าราชการจำนวนหนึ่งที่ไม่คุ้นเคยกับภาษาไทยลาออกจากราชการ ทั้งยังทำให้เกิดการแข็งขืนในหมู่ชาวมลายูส่วนหนึ่ง แม้ว่าต่อมารัฐบาลสยามจะดำเนินการปราบปรามให้สงบลงได้ก็ตาม

กูเด็น บิน กูแมะ ได้รับเป็นบรรดาศักดิ์ฝ่ายสยามเป็นหลวงอินทรวิชัยเมื่อวันที่ 14 มิถุนายน ค.ศ. 1900 และในปี ค.ศ. 1902 จึงได้รับสัญญาบัตรจากทางการสยามให้ดำรงตำแหน่งเจ้าเมืองสตูลอย่างเป็นทางการ ในบรรดาศักดิ์ที่ พระอินทรวิชัย และภายหลังได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นพระยาอินทรวิไชยเมื่อ ค.ศ. 1913

ยุบเลิกสถานะเจ้าเมืองท้องถิ่น

พระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ) ขณะมีบรรดาศักดิ์เป็นพระอินทรวิชัย บันทึกภาพร่วมกับคณะกรมการเมืองสตูล

ในปี ค.ศ. 1892 เมืองสตูลได้กลับไปอยู่ในความปกครองของเกอะดะห์ โดยมีสถานะเป็นเมืองในสังกัดมณฑลไทรบุรีในระบบมณฑลเทศาภิบาล แต่ถึงอย่างนั้น อำนาจการปกครองของเกอดะห์เหนือเมืองสตูลก็ค่อยๆ ถูกถ่ายโอนไปอยู่ในมือของรัฐบาลสยามส่วนกลางแทน เมื่อถึง ค.ศ. 1902 ก็มีหลักฐานปรากฏชัดเจนว่าพระอินทรวิชัย (กูเด็น บิน กูแมะ) มีอำนาจปกครองตนเองเหนือเมืองสตูลเต็มที่ แข็งขืนต่ออำนาจของเมืองไทรบุรี

อำนาจการปกครองของเกอดะห์ที่มีต่อเมืองสตูลได้สิ้นสุดลงอย่างเป็นทางการเมื่อ ค.ศ. 1909 ตามสนธิสัญญาอังกฤษ–สยาม พ.ศ. 2452 เดิมฝ่ายอังกฤษวางแผนจะให้รวมเมืองสตูลเข้ากับดินแดนของมณฑลไทรบุรีและรัฐปะลิส เนื่องจากเมืองสตูลมีความสัมพันธ์ทางเครือญาติร่วมกับทั้งสองเมืองดังกล่าวอย่างเหนียวแน่น แต่แผนดังกล่าวไม่บรรลุผล เนื่องจากพระเจ้าแผ่นดินสยามได้ทรงอ้างสิทธิ์ในอำนาจการปกครองเมืองสตูลอย่างเต็มที่ หลังจากสนธิสัญญาดังกล่าวมีผลบังคับใช้ เมืองสตูลจึงถูกโอนการปกครองจากมณฑลไทรบุรีไปขึ้นกับมณฑลภูเก็ตแทน ก่อนจะโอนไปขึ้นกับมณฑลนครศรีธรรมราชในภายหลังเนื่องจากสามารถติดต่อสื่อสารและใช้การคมนาคมทางบกได้สะดวกกว่า

พระยาอินทรวิไชย (กูเด็น บิน กูแมะ) ได้พ้นจากตำแหน่งเจ้าเมืองสตูลอย่างเป็นทางการเมื่อปี ค.ศ. 1916 ภายหลังจากการผนวกเมืองสตูลเข้าเป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรสยามอย่างสมบูรณ์ 6 ปี ท่านได้รับพระราชทานบำเหน็จบำนาญเป็นรางวัลในทางราชการจากการพัฒนาและปฏิรูปเมืองสตูลให้ทันสมัย พร้อมทั้งรับพระราชทานบรรดาศักดิ์ "พระยาภูมินารถภักดี" อันมีความหมายว่า "พระยาผู้จงรักภักดีต่อพระเจ้าแผ่นดิน (กรุงสยาม)" มีเกียรติยศเป็นเจ้าเมืองจางวาง เป็นที่ปรึกษาราชการของเมืองสตูลตลอดชีวิต แต่อย่างไรก็ตาม ในมุมมองของราชสำนักเกอดะฮ์และชาวมาเลย์ยุคปัจจุบัน ได้มองว่าท่านเป็นผู้ทรยศเผ่าพันธุ์ชาติกำเนิด เนื่องจากมีบทบาทสำคัญในการแยกเมืองสตูลให้ไปอยู่กับฝ่ายสยาม

หลังการผนวกเข้าเป็นดินแดนของสยาม

คฤหาสน์กูเด็น สร้างโดยพระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ) เดิมเคยใช้เป็นศาลากลางจังหวัดสตูล ปัจจุบันคือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สตูล เป็นสถานที่จัดแสดงเรื่องราวทางประวัติศาสตร์และวิถีชีวิตของชาวเมืองสตูล

รัฐบาลกลางสยามได้ยกเลิกระบบเจ้าเมืองท้องถิ่นทั่วราชอาณาจักร อันรวมถึงระบบรายาแบบมลายูที่ใช้ในเมืองสตูลด้วย โดยแทนที่ด้วยระบบการแต่งตั้งผู้ว่าราชการเมือง (ต่อมาเรียกว่าผู้ว่าราชการจังหวัด) จากส่วนกลางที่กรุงเทพมหานครโดยตรง ผู้ว่าราชการเมืองสตูลระบบใหม่คนแรกได้แก่ พระโกชาอิศหาก (ตุ๋ย บินอับดุลลาห์ ภายหลังมีบรรดาศักดิ์เป็น พระยาสมันตรัฐบุรินทร์) ชาวมลายูเกอดะห์ซึ่งมีพื้นเพอยู่ในกรุงเทพฯ ผู้ซึ่งได้เริ่มรับราชการเป็นล่ามภาษามลายู และได้ไต่เต้าในระบบราชการสยามสมัยใหม่มาตามลำดับจนได้เป็นปลัดเมืองสตูล ในยุคนี้เมืองสตูลยังคงได้รับการพัฒนาอย่างต่อเนื่องจากสมัยของพระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ) ปรากฏหลักฐานว่าศาสนาอิสลามในเมืองสตูลยุคนี้มีความเจริญรุ่งเรืองอย่างยิ่ง

ในช่วงที่พระยาสมันตรัฐบุรินทร์ (ตุ๋ย บินอับดุลลาห์) เป็นผู้ว่าราชการเมืองสตูลนี้เอง ได้เป็นจุดสิ้นสุดของการใช้ภาษามลายูเป็นสื่อกลางของการศึกษาในพื้นที่ ระบบการศึกษาได้ถูกปฏิรูปให้เข้าสู่ระบบที่ใช้ภาษาไทยเป็นสื่อกลางเช่นเดียวกับพื้นที่อื่นๆ ของประเทศสยาม สิ่งนี้ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางภาษาและอัตลักษณ์ในประชาคมชาวมลายูท้องถิ่นอย่างค่อยเป็นค่อยไป ทุกวันนี้ชาวไทยมุสลิมในพื้นที่จังหวัดสตูลมีเพียงส่วนน้อยมากที่สามารถสื่อสารภาษามลายูได้ ซึ่งแตกต่างกับบรรดาอดีตรัฐเพื่อนบ้านที่อยู่ทางทิศใต้ซึ่งยังคงรักษาภาษาและอัตลักษณ์แบบมลายูไว้ได้ ในปัจจุบันรัฐบาลไทยได้ฟื้นฟูหลักสูตรการสอนภาษามลายูขึ้นในโรงเรียนบางแห่งในจังหวัด เพื่อเป็นเครื่องมือในการสืบสานรักษาวัฒนธรรมและอัตลักษณ์ของชาวไทยมลายูในพื้นที่จังหวัดสตูลไว้

ทำเนียบนามรายา/เจ้าเมืองสตูล

ลำดับ	ชื่อในเอกสารฝ่ายไทย	ชื่อเต็มในภาษามลายู	ระยะเวลาดำรงตำแหน่ง
1.	พระยาอภัยนุราชฯ (ตนกูบิศนู)	ตนกู บิซนู อิบนี อัล-มาร์ฮุม ซุลตัน อับดุลละฮ์ อัล-มูการ์รัม ชะฮ์ Tunku Bisnu ibni al-Marhum Sultan 'Abdu'llah al-Mukarram Shah	พ.ศ. 2356 - 2358 ค.ศ. 1809–1843
2.	พระยาสมันตรัฐบุรินทร์ (ตนกูมูฮำหมัดอาเก็บ)	ตนกู มูฮัมมัด อากิบ อิบนี อัล-มาร์ฮุม ตุนกู บิซนู Tunku Muhammad Akib ibni al-Marhum Tunku Bisnu	พ.ศ. 2382 - 2419 ค.ศ. 1843–1876
3.	พระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล)	ตนกู อิซมาอิล อิบนี อัล-มาร์ฮุม ตุนกู มูฮัมมัด อากิบ Tunku Ismail ibni al-Marhum Tunku Muhammad Akib	พ.ศ. 2419 - 2427 ค.ศ. 1876–1888
4.	พระยาอภัยนุราช (ตนกูอับดุลเราะห์มาน)	ตนกู อับดุล ระฮ์มัน อิบนี อัล-มาร์ฮุม ตุนกู อิซมาอิล Tunku 'Abdu'l Rahman ibni al-Marhum Tunku Ismail	พ.ศ. 2427 - 2440  ค.ศ. 1888–1897
5.	มหาอำมาตย์ตรี พระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ)	ตนกู บาฮารุดดิน บิน กู เมะฮ์ Tunku Baharuddin bin Ku Meh	พ.ศ. 2440 - 2459 ค.ศ. 1897–1916

สกุลวงศ์รายาเมืองสตูล

รายาเมืองสตูลทุกคนล้วนสืบเชื้อสายจากราชวงศ์เกอดะห์หรือราชวงศ์ไทรบุรี ปรากฏนามสกุลเมื่อมีการตั้งนามสกุลขึ้นในประเทศสยามในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังนี้

• สนูบุตร - เป็นสกุลสายตรงที่สืบทอดมาจากพระยาอภัยนุราช (ตนกูบิศนู) ผู้เป็นบุตรของพระยาไทรบุรี (สุลต่านอับดุลละฮ์ มูการ์รัม ชะฮ์) และเป็นน้องของเจ้าพระยาไทรบุรีปะแงรัน พระพิไสยสิทธิสงคราม (ตนกูมะหะหมัด ต่อมาคือพระพิมลสัตยาลักษณ์ กรมการพิเศษเมืองสตูล) ผู้เป็นบุตรของพระยาอภัยนุราช (ตนกูอิสมาแอล) ได้ขอพระราชทานนามสกุลจากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้รับพระราชทานนามสกุลตามประกาศพระราชทานนามสกุลครั้งที่ 53 ประกาศในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 33 หน้า 1023 วันที่ 23 กรกฎาคม 2459 ว่า “สะนุบุตร” เขียนเป็นภาษาอังกฤษว่า “Sanuputra”
• บินตำมะหงง - เป็นสกุลของมหาอำมาตย์ตรี พระยาภูมินารถภักดี (กูเด็น บิน กูแมะ) เชื้อสายเจ้านายราชวงศ์ไทรบุรี แต่มิใช่สายตรงในสกุลของพระยาอภัยนุราช (ตนกูบิศนู) พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานให้แก่พระยาภูมินารถภักดี ขณะยังเป็น อำมาตย์เอก พระยาอินทรวิไชย เมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2458 โดยทรงสะกดว่า "บินตำมะงง" (ไม่มีตัว "ห") และสะกดนามสกุลเป็นภาษาอังกฤษว่า “Bin Tamangong”

ดูเพิ่ม

• เมืองกะปังปาสู อาณาจักรมลายูอีกแห่งที่เกิดในช่วงการแบ่งแยกเมืองไทรบุรี (เกอดะฮ์)
• รายชื่อราชวงศ์มุสลิมนิกายซุนนี

บรรณานุกรม

• Ahmad Jelani Halimi & Mohd Yusoff Mydin Pitchai (1985), Setoi (Setul) Mambang Segara Dalam Lintasan Sejarah Negeri-Negeri Melayu Utara, Universiti Utara Malaysia
• Burung Murai (2007), Ku Din Ku Meh - Betul ke atau Marang Prapu
• Dato' Hj. Wan Shamsudin bin Mohd. Yusof (2017), Syair Duka Nestapa, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2019-09-21, สืบค้นเมื่อ 2020-12-21
• DoAsia (2017), พัฒนาการทางประวัติศาสตร์
• Isma (2016), Perjuangan Kedah mempertahankan tanah air, Portal Islam & Melayu, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2017-10-27, สืบค้นเมื่อ 2020-12-21
• Mahani Musa, The Memory of The World Register: The Sultan Abdul Hamid Correspondence and Kedah History (PDF), School of Humanities, Universiti Sains Malaysia
• Mata Hati (2017), Sambungan Kisah Pengkhianatan Tunku Yaakub Terhadap Negeri Kedah, Orang Kedah, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2017-11-16, สืบค้นเมื่อ 2020-12-21
• MyKedah, Pusat- pusat Pentadbiran Kedah Darul Aman Dari Bukit Meriam Ke Kota Star, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2019-09-21, สืบค้นเมื่อ 2020-12-21
• Ooi Keat Gin (2015), Warisan Wilayah Utara Semenanjung Malaysia, Universiti Sains Malaysia