ตำนานพระเจ้าห้าพระองค์

กลุ่มพระเจ้าห้าพระองค์ วัดหนังราชวรวิหาร

มหาวิหารพระพุทธเจ้าห้าพระองค์ วัดพระธาตุผาซ่อนแก้ว

ตำนานพระเจ้าห้าพระองค์ เป็นตำนานพื้นบ้านที่แพร่หลายในทุกภาคของประเทศไทย บางแห่งเรียก ตำนานพญากาเผือก ในภาคเหนือบางถิ่นเรียกว่า อานิสงส์ผางประทีป แม่กาเผือก พระเจ้าห้าตน ตำนานเวียงกาหลตำนานดอยสิงคุตตระ เป็นต้น ภาคอีสานบางถิ่นเรียกว่า กาเผือก ตำนานพระธาตุเชิงชุม ภาคกลางบางถิ่นเรียกว่า กาขาว ต้นเหตุลอยกระทง ปัญจพุทธพยากรณ์ เป็นต้น และในภาคใต้บางถิ่น เรียกว่า พระเจ้าสามเณร

เนื้อหาและสำนวน

เนื้อหาตำนานเป็นการเล่าเรื่องประวัติของพระพุทธเจ้าทั้ง 5 พระองค์ ในภัทรกัปป์หรือกัปป์ปัจจุบัน แบ่งเป็น พระอดีตพุทธเจ้า 3 พระองค์ คือพระกุกกุสันธะ พระโกนาคม และพระกัสสปะ พระปัจจุบันพุทธเจ้า 1 พระองค์ คือ พระโคตมะ และพระอนาคตพุทธเจ้า 1 พระองค์ คือ พระศรีอาริยเมตไตรย พระพุทธเจ้าทั้งห้าพระองค์มีนามเนื่องด้วยแม่สัตว์ชนิดนั้น ๆ คือพระกกุสันธะ (กุกกุฏ-ไก่) พระกัสสปะ (กัจฉปะ-เต่า) พระโกนาคม (นาค) พระศากยโคคม (โค) และพระศรีอาริยเมตไตรย์ (สีห์/สิงห์)

ตำนานพระเจ้าห้าพระองค์อาจแบ่งได้เป็นสองสำนวน คือ แบบศักราชพระเจ้าห้าพระองค์ แต่งขึ้นตามโครงสร้างเนื้อหาของคัมภีร์พุทธวงศ์และอนาคตวงศ์กล่าวถึงประวัติของพระพุทธเจ้าทั้งห้าพระองค์ตามลำดับพุทธกาล มีฉบับเก่าแก่เช่นใน คัมภีร์ปัญจพุทธศักราชวรรณนา สันนิษฐานว่าพระเถระชาวล้านนาแต่ง ประมาณพุทธศตวรรษที่ 21–23 อีกสำนวนคือ แบบตำนานกาเผือก มีลักษณะเป็นวรรณกรรมท้องถิ่นประเภทนิทานอธิบายเหตุ แสดงถึงกำเนิด และความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กันของพระพุทธเจ้าทั้งห้าพระองค์ในภัทรกัป ในอดีต ปัจจุบันและอนาคต แต่งเป็นตำนานเล่าเรื่องย้อนไปเมื่อครั้งต้นกัป เมื่อพระบรมโพธิสัตว์ทั้งห้าเกิดในฟองไข่ของแม่กาเผือก บางครั้งท้ายเรื่องก็เล่า ประวัติของพระพุทธเจ้าแต่ละพระองค์ตามแบบศักราชพระเจ้าห้าพระองค์ประกอบ มักปรากฏแพร่หลายในภาคเหนือ และภาคอีสาน

ผลสืบเนื่อง

ตำนานพระเจ้าห้าพระองค์เป็นต้นกำเนิดประเพณีต่าง ๆ เช่น ประเพณีไหลเรือไฟ ประเพณียี่เป็ง ประเพณีไต้ประทีป ประเพณีทานตุง อีกทั้งยังมีบทบาทในทางการเมือง หรือการนำไปใช้อ้างอิงในกฎหมายตราสามดวง และมีบทบาทเป็นแรงบันดาลใจในการสร้างสรรค์งานศิลปกรรมต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับพระศรีอริยเมตไตรย มีการใช้คาถาพระเจ้าห้าพระองค์เป็นคาถาสำคัญในการปลุกเสกและผูกเป็นคาถาอื่น ๆ หรือเลขยันต์ต่าง ๆ รวมถึงมีอิทธิพลต่อการสร้างเครื่องรางของขลัง ทั้งพระเครื่อง ตะกรุด

กรมส่งเสริมวัฒนธรรมได้ขึ้นทะเบียนมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของประเทศไทย เมื่อ พ.ศ. 2553 ในสาขาวรรณกรรมพื้นบ้านและภาษา