พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช
พระนาม	พลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหลวงอดิศรอุดมเดช
พระอิสริยยศ	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4
ฐานันดรศักดิ์	พระองค์เจ้าชั้นเอก
ราชวงศ์	ราชวงศ์จักรี
ข้อมูลส่วนพระองค์
ประสูติ	15 มีนาคม พ.ศ. 2398
สิ้นพระชนม์	16 เมษายน พ.ศ. 2468 (69 ปี)
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาจันทร์
หม่อม	หม่อมขาบ ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมแช่ม ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมสุ่น ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมนวล ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมราชวงศ์เพี้ยน ศุขสวัสดิ หม่อมชุ่ม ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมเขียน ศุขสวัสดิ หม่อมเอียด ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมเปล่ง ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมเจริญ ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา หม่อมตี่ ศุขสวัสดิ ณ อยุธยา
พระบุตร	37 พระองค์

ตราประจำพระองค์

พลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหลวงอดิศรอุดมเดช เมื่อประสูติมีพระนามว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าชายศุขสวัสดี เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 23 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาจันทร์ เมื่อวันศุกร์ เดือน 4 ขึ้น 9 ค่ำ ปีเถาะสัปตศก จ.ศ. 1217 ตรงกับวันที่ 15 มีนาคม พ.ศ. 2398

ในตอนต้นแผ่นดินรัชกาลที่ 5 เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริที่จะจัดตั้งกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ขึ้น จึงโปรดเกล้าฯ ให้ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี ซึ่งในเวลานั้นทรงเจริญพระชนมายุแล้ว ให้เข้ารับราชการในตำแหน่งคะเด็ตทหารมหาดเล็ก (Cadet- นักเรียนนายร้อย)

เมื่อถึง พ.ศ. 2414 จึงได้ทรงเป็นนายดาบในกองร้อยที่ 5 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์

พระรูปฉายเมื่อพระชนมายุ 15 ปีขณะดำรงพระอิสริยยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี

พ.ศ. 2416 ได้เลื่อนพระยศเป็นนายร้อยเอกในตำแหน่งผู้บังคับกองร้อยที่ 5 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ และในปีนี้เอง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงสถาปนาตำแหน่งราชองครักษ์ขึ้นเป็นปฐม ซึ่งสมัยนั้นเรียกว่า "ราชเอดเดอแกมป์" (Aid-de-Camp) จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี เป็นราชองครักษ์พระองค์แรกก่อนบุคคลอื่น ดังนั้นเมื่อ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินประพาสเมืองต่างประเทศมี มลายู ชวา และอินเดีย พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี ก็ได้โดยเสด็จในหน้าที่ราชองครักษ์ทุกแห่งไป และในปีต่อมา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้กำกับแตรวงในกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์อีกตำแหน่งหนึ่งด้วย

พ.ศ. 2419 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรมและให้ออกวัง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช ครุฑนาม ทรงศักดินา 15,000 ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง แล้วให้ทรงตั้งเจ้ากรมเป็นหมื่นอดิศรอุดมเดช ถือศักดินา 600 ปลัดกรมเป็นหมื่นภูเบศรบริรักษ์ ถือศักดินา 400 และสมุห์บาญชีเป็นหมื่นประจักษ์พลขันธ์ ถือศักดินา 300 โดยในการออกวังให้ทรงย้ายจากพระตำหนักสวนกุหลาบในบริเวณพระบรมมหาราชวังและโปรดเกล้าฯ ให้สร้างวังท้ายวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามพระราชทาน แล้วเสด็จพระราชดำเนินพระราชทานพระสุพรรณบัฏที่วังตามประเพณีซึ่งใช้อยู่ในเวลานั้น

พ.ศ. 2430 ได้ทรงเป็นผู้แทนผู้บังคับการทหารล้อมวัง ซึ่งปัจจุบันคือกรมทหารราบที่ 11 รักษาพระองค์

พ.ศ. 2431 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นนายพันเอกผู้บังคับการทหารราบในกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ จนได้เลื่อนเป็นนายพลตรี

พ.ศ. 2433 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มาว่าการในหน้าที่ปลัดทหารบกใหญ่

พ.ศ. 2435 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้บังคับการกรมทหารหน้า ซึ่งปัจจุบันคือกรมทหารราบที่ 4

พ.ศ. 2455 ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ พลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช เป็นผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ 10

พ.ศ. 2456 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมาเป็นผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ 4 และในปีนี้เอง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระอิสริยยศเป็นกรมหลวง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ครุฑนาม ทรงศักดินา 15,000 ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง แล้วให้ทรงเลื่อนเจ้ากรมเป็นหลวงอดิศรอุดมเดช ถือศักดินา 800 ปลัดกรมเป็นขุนภูเบศร์บริรักษ์ ถือศักดินา 600 สมุห์บาญชีคงเป็นหมื่นประจักษ์พลขันธ์ ถือศักดินา 400 แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมาเป็นผู้บัญชาการกรมพระคชบาล

พ.ศ. 2460 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมาเป็นจเรสัตว์พาหนะทหารบกและการทหารม้า และดำรงตำแหน่งนี้จนตลอดพระชนมายุ และในปีนี้ได้ทรงดำรงตำแหน่งนายทหารพิเศษประจำกรมทหารราบที่ 11 รักษาพระองค์

พ.ศ. 2462 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นนายพลโท

พ.ศ. 2463 มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้เป็นนายทหารพิเศษประจำกรมทหารบกม้ากรุงเทพฯ รักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

นอกจากการรับราชการทหารอันเป็นหน้าที่เฉพาะแล้ว พลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ยังเคยทรงทำหน้าที่พิเศษถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คือ เป็นช่างถ่ายรูป ผู้บัญชาการมหาดเล็กตั้งเครื่อง เป็นต้น

ในตอนปลายพระชนมายุ พลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหลวงอดิศรอุดมเดช มีพระอาการประชวรพระปัปผาสะ ครั้นถึง ณ วันที่ 16 เมษายน พ.ศ. 2468 เวลา 7 นาฬิกา 20 นาที หลังเที่ยง ก็สิ้นพระชนม์โดยสงบ แวดล้อมด้วยพระโอรส พระธิดา ชายา และพระประยูรญาติอันสนิท เป็นที่เศร้าโศกสลดเสียดายแก่ผู้ใกล้ชิดพระองค์ทั่วกัน สิริพระชันษาได้ 69 ปี 1 เดือน 13 วัน ได้รับพระราชทาน พระโกศทองน้อย บรรจุพระศพ ตั้งบำเพ็ญพระกุศล ณ วังถนนพระอาทิตย์ และ พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง

พระโอรสและพระธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ทรงเป็นต้นราชสกุลสุขสวัสดิ มีหม่อม 11 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมขาบ
2. หม่อมแช่ม ธิดาพระนนทบุรี
3. หม่อมสุ่น
4. หม่อมนวล
5. หม่อมราชวงศ์เพี้ยน (ราชสกุลเดิม: คเนจร)
6. หม่อมชุ่ม
7. หม่อมเขียน ธิดาพระนนทบุรี
8. หม่อมเอียด
9. หม่อมเปล่ง
10. หม่อมเจริญ
11. หม่อมตี่

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 37 พระองค์ เป็นชาย 22 พระองค์ หญิง 14 พระองค์ และไม่ปรากฏว่าเป็นหญิงหรือชาย 1 พระองค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นพระชนม์/สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าอนุชาติศุขสวัสดิ์	ที่ 1 ในหม่อมขาบ	28 เมษายน 2415	25 พฤษภาคม 2471	หม่อมเจ้ารำไพยุภา (เกษมศรี) หม่อมละม่อม หม่อมฮวย หม่อมละมัย หม่อมเทียบ หม่อมแจ๋ว
	2. หม่อมเจ้ามนัศสวาสดิ์ (พ.ศ. 2472: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามนัศวาสดิ์)	ที่ 1 ในหม่อมชุ่ม	19 พฤศจิกายน 2419	9 พฤศจิกายน 2495
	3. หม่อมเจ้าสอาดศรี	ที่ 2 ในหม่อมขาบ	พ.ศ. 2421	21 กุมภาพันธ์ 2438
	4. หม่อมเจ้าด้วง (หญิง)		พ.ศ. 2422	ไม่ทราบปี
	5. หม่อมเจ้าอลงกฎ (พ.ศ. 2473: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลงกฎ พ.ศ. 2495: กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์)	ที่ 3 ในหม่อมขาบ	24 ตุลาคม 2423	19 ธันวาคม 2495	หม่อมหลวงชุบ (สนิทวงศ์)
	6. หม่อมเจ้าถูกถวิล	ที่ 1 ในหม่อมสุ่น	29 มกราคม 2431	8 เมษายน 2472	หม่อมเลื่อน หม่อมเหรียญ
	7. หม่อมเจ้าศรีสุคนธ์	ที่ 1 ในหม่อมราชวงศ์เพี้ยน	14 มิถุนายน 2431	19 มกราคม 2506
	8. หม่อมเจ้าอภิลักษณ์	ที่ 1 ในหม่อมนวล	พ.ศ. 2432	23 สิงหาคม 2446
	9. หม่อมเจ้าทินทัต	ที่ 1 ในหม่อมแช่ม	10 กรกฎาคม 2433	27 พฤศจิกายน 2463	หม่อมผิว (วสุวัต)
	10. หม่อมเจ้าพุฒิสวัสดิ์	ที่ 1 ในหม่อมเอียด	24 กันยายน 2433	พ.ศ. 2506	หม่อมเจ้าแจ่มจำรัส (กาญจนะวิชัย) หม่อมกุหลาบ
	11. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		7 กุมภาพันธ์ 2434	29 เมษายน 2436
	12. หม่อมเจ้ารัตจันทร์	ที่ 2 ในหม่อมแช่ม	5 ตุลาคม 2434	24 ธันวาคม 2509
	13. หม่อมเจ้าจัตุรัส (ท่านชายตุ้ม)	ที่ 2 ในหม่อมนวล	20 ธันวาคม 2435	18 ตุลาคม 2518	หม่อมอารีย์ (อิศรางกูร ณ อยุธยา)
	14. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		8 มีนาคม 2435	14 ธันวาคม 2436
	15. หม่อมเจ้าประพัฒพงษ์		พ.ศ. 2436	14 มีนาคม 2449
	16. หม่อมเจ้าสืบสุขสวัสดิ์	ที่ 2 ในหม่อมสุ่น	28 ธันวาคม 2437	19 มิถุนายน 2523	หม่อมเจ้าอุทัยพงษ์ (เกษมศรี) หม่อมเจ้าวิไลวรรณ (เกษมศรี) หม่อมเยื้อน หม่อมสงบ
	17. หม่อมเจ้าดำเล็ก		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	18. หม่อมเจ้าอุบลเกษร	ที่ 2 ในหม่อมราชวงศ์เพี้ยน	23 พฤศจิกายน 2438	พ.ศ. 2506	หม่อมเจ้าอุดมมงคล ชยางกูร
	19. หม่อมเจ้าธัญญลักษณ์	ที่ 1 ในหม่อมเขียน	15 มีนาคม 2439	31 มีนาคม 2519	หม่อมเจ้ารัชมาลินี (ดิศกุล)
	20. หม่อมเจ้าสอาดองค์		ไม่ทราบปี	พ.ศ. 2457
	21. หม่อมเจ้าแป๋ว (หญิง)		ไม่ทราบปี	พ.ศ. 2443
	22. หม่อมเจ้าดวง (ไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นหญิงหรือชาย)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	23. หม่อมเจ้าแต๋ว		ไม่ทราบปี	14 มกราคม 2451
	24. หม่อมเจ้านิต (ชาย)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	25. หม่อมเจ้าวงศ์อดิศร	ที่ 3 ในหม่อมสุ่น	4 ตุลาคม 2442	พ.ศ. 2506	หม่อมนพรัตน์
	26. หม่อมเจ้าภาธรมณี	ที่ 3 ในหม่อมาชวงศ์เพี้ยน	24 กันยายน 2444	30 มิถุนายน 2533
	27. หม่อมเจ้ากิตติเดชขจร	ที่ 4 ในหม่อมสุ่น	4 เมษายน 2446	1 มีนาคม 2518	หม่อมจอน หม่อมสมบุญ (เมระยาภรณ์) หม่อมแส หม่อมวิไล หม่อมสมจิต หม่อมบัวเงิน หม่อมเทียมตา หม่อมประยงค์ (ทองแท้) หม่อมบัวเขียว
	28. หม่อมเจ้าแป๊ะ		21 มกราคม 2446	ไม่ทราบปี
	29. หม่อมเจ้าวรศักดิเดชอุดม	ที่ 2 ในหม่อมเขียน	22 มิถุนายน 2447	10 กุมภาพันธ์ 2524	หม่อมราชวงส์สดถิ์ศรี (สวัสดิกุล) หม่อมพัฒนา (คงสวัสดิ์)
	30. หม่อมเจ้าประสมสวัสดิ์	ที่ 3 ในหม่อมเขียน	23 มีนาคม 2450	17 กุมภาพันธ์ 2529	หม่อมเจ้ากาญจนฉัตร (ฉัตรชัย) หม่อมมาลินี (สีบุญเรือง)
	31. หม่อมเจ้าพันธ์อดิศร	ที่ 2 ในหม่อมเอียด	23 ธันวาคม 2452	21 เมษายน 2529	หม่อมถนอม หม่อมสมัคร หม่อมสังเวียน หม่อมสมบัติ หม่อมยุพดี (ตันหยง) หม่อมอูจานี หม่อมตุ๊
	32. หม่อมเจ้ามานิตสวัสดิ์	หม่อมเปล่ง	พ.ศ. 2452	26 มกราคม 2500	หม่อมเล็ก (นิตย์เจริญ)
	33. หม่อมเจ้าประสพสุข	หม่อมเจริญ	20 พฤศจิกายน 2454	12 สิงหาคม 2528	หม่อมเจ้ากฤษณาพักตรพิมล (ดิศกุล)
	34. หม่อมเจ้าเล็ก (หญิง)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	35. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	36. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	37. หม่อมเจ้าอดิศรานุวงศ์	หม่อมตี่	1 พฤศจิกายน 2457	17 มกราคม 2540	หม่อมทองลิ (อิศรเสนา ณ อยุธยา)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.)
• เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.)
• เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.)
• เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)
• เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)

อ้างอิง

• กัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์, สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้า. มหามกุฎราชสันตติวงศ์ พระนามพระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา. กรุงเทพมหานคร : อมรินทร์พริ้นติ้ง-แอนด์พับลิชชิ่ง จำกัด (มหาชน) , 2547.
• หอพระสมุดวชิรญาณ. จดหมายเหตุเสด็จประพาสต่างประเทศ ในรัชกาลที่ 5 เสด็จเมืองสิงคโปร์ แลเมืองปัตตาเวียครั้งแรก แลเสด็จประพาสอินเดีย. ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 2. พระนคร : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, 2468. (เจ้าภาพพิมพ์ในงานพระศพ พลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช).
• Jeffy Finestone. 2542. สมุดพระรูป พระราชโอรส พระราชธิดา พระราชนัดดาใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปรียนันทนา รังสิต, ม.ร.ว. โลมาโฮลดิ้ง

แหล่งข้อมุลอื่น

• เว็บไชต์ประวัติกรมราชองครักษ์
• เว็บไซต์ประวัติศูนย์การทหารม้า