หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา

หม่อม แม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา ท.จ.
เกิด	คุณแม้น 9 พฤษภาคม พ.ศ. 2409
เสียชีวิต	2 พฤษภาคม พ.ศ. 2438 (28 ปี) วังบูรพาภิรมย์ จังหวัดพระนคร อาณาจักรสยาม
คู่สมรส	สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
บุตร	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศิริวงศ์วัฒนเดช พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมเขตรมงคล
บุพการี	เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) ท่านผู้หญิงอิ่ม สุรวงศ์ไวยวัฒน์

หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา (9 พฤษภาคม พ.ศ. 2409 — 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2438) เป็นหม่อมห้ามสะใภ้หลวงในสมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

ประวัติ

หม่อมแม้น เกิดเมื่อวันที่ 9 พฤษภาคม พ.ศ. 2409 เป็นธิดาคนเล็กของเจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) สมุหพระกลาโหมในสมัยรัชกาลที่ 5 เกิดกับท่านผู้หญิงอิ่ม และเป็นหลานสาวของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ หม่อมแม้นมีพี่น้องร่วมบิดามารดา 9 คน โดยพี่หญิงของท่านสองคนได้เป็นบาทบริจาริกาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คือ เจ้าคุณพระประยุรวงศ์ และเจ้าจอมมารดาโหมด

วันที่ 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2428 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ พระราชทานให้เป็นหม่อมห้ามในสมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช และให้ประสูติพระโอรสพระธิดารวม 3 พระองค์ คือ

1. พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช (7 กันยายน พ.ศ. 2428 – 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2477)
2. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศิริวงศ์วัฒนเดช (7 มีนาคม พ.ศ. 2432 – 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2452)
3. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมเขตรมงคล (10 มีนาคม พ.ศ. 2435 – 23 มกราคม พ.ศ. 2500)

หม่อมแม้นตามเสด็จสมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดชไปคล้องช้าง ระหว่างทางเกิดป่วยหนัก ครั้นเมื่อกลับถึงพระนคร หม่อมแม้นก็ถึงแก่อนิจกรรมด้วยอหิวาตกโรคเมื่อวันที่ 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2438อายุ 28 ปี ได้รับการพระราชทานเพลิงเมื่อวันที่ 1 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2451 พร้อมพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศิริวงศ์วัฒนเดช ซึ่งสิ้นพระชนม์ระหว่างศึกษาวิชาทหารที่เยอรมัน ที่เมรุหลวงวัดเทพศิรินทราวาส และได้บรรจุอัฐิที่อนุสาวรีย์ในตึกแม้นนฤมิตร และหล่อรูปท่านทั้งสองเอาไว้

เกียรติยศ

ตราประจำตัว

หม่อมแม้นตราประจำตัว เป็นรูปผึ้งหลวงเกาะท่อนอ้อยที่วางเรียงเป็นอักษรนามภาษาอังกฤษ M ด้านบนเป็นตราสุริยะอย่างตะวันตก ซึ่งเป็นตราประจำตัวสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ปู่ของท่านเอง นอกจากนี้ยังมีอักษรนามคู่กับสมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช โดยใช้เป็นชื่อย่อในอักษรโรมัน M.B.S. โดย M. หมายถึง หม่อมแม้น และ B.S. หมายถึงเจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ มีลักษณะเป็นอักษรไขว้ เบื้องบนมีตราอาทิตย์อุทัย

สถานที่ที่ตั้งตามนาม

• สะพานแม้นศรี – เป็นชื่อสะพานข้ามคลองที่สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ใช้เงินที่ได้รับจากผู้ช่วยในงานศพหม่อมแม้นมาสร้างสะพานข้ามคลองที่ขบวนแห่ศพที่ยิ่งใหญ่หม่อมแม้นเคลื่อนผ่าน เพื่อสาธารณะประโยชน์ และอุทิศส่วนบุญส่วนกุศลแก่หม่อมแม้น เริ่มใช้งานเมื่อ พ.ศ. 2451
• แยกแม้นศรี – ตั้งชื่อตามสะพานแม้นศรี ซึ่งภายหลังถูกรื้อออกเพื่อสร้างแยกแม้นศรี
• ตึกแม้นนฤมิตร – เป็นอาคารภายในโรงเรียนเทพศิรินทร์ที่สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช พระราชทานทุนทรัพย์เพื่ออุทิศเป็นพระราชกุศลแก่หม่อมแม้น โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานนามอาคาร สร้างเมื่อ พ.ศ. 2445
• ตึกแม้นสถานศึกษา – เป็นอาคารภายในโรงเรียนเทพศิรินทร์ที่ทดแทนอาคารแม้นนฤมิตรที่ถูกระเบิดทำลายในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง ทางราชการจึงก่อสร้างอาคารใหม่ใน พ.ศ. 2491 โดยรักษาเค้าโครงเดิมของตึกแม้นนฤมิตรไว้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2437 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายใน)