ทำเนียบหัวเมือง

ทำเนียบหัวเมือง
วัสดุ	หิน
ตัวหนังสือ	ภาษาไทย
สร้าง	สมัยรัชกาลที่ 3
ที่อยู่ปัจจุบัน	วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร

ทำเนียบหัวเมือง คือเขตการปกครองในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น ประเทศสยามมีหัวเมืองขึ้นอยู่ 474 หัวเมือง หลักฐานที่ได้จากจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ที่ได้จารึกไว้ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยได้จารึกไว้ที่คอสอง เฉลียงพระเบียงล้อมพระอุโบสถทั้งสี่ด้าน หรืออีกอย่างหนึ่งก็คือระเบียงคด ได้เขียนภาพหัวเมืองขึ้นกรุงเทพมหานคร 474 หัวเมือง แต่ในปัจจุบันภาพดังกล่าวได้หายไปหมดแล้ว คงเหลือแต่จารึกที่บอกชื่อหัวเมืองเหล่านั้น กับเจ้าเมืองบางเมืองอยู่ราวครึ่งหนึ่ง ตรวจได้ศิลาจารึก 77 แผ่น ทำเนียบเมือง 194 เมือง แบ่งออกได้ดังนี้

ทิศเหนือ[แก้]

พื้นที่ทิศเหนือของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคเหนือ ภาคกลางตอนบน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน จังหวัดยโสธร และจังหวัดอุบลราชธานี ของประเทศไทย รวมทั้งพื้นที่ส่วนใหญ่ของประเทศลาว

เมืองศรีภิรม เมืองพรหมพิราม เมืองเทพบุรี เมืองชาตกาล เมืองนครไทย และเมืองด่านซ้าย สุดน้ำโทก 6 เมือง ขึ้นกับเมืองพิษณุโลก
เมืองชุบศรสำแดง เมืองชุมแสงสงคราม เมืองศรีพนมมาศ และเมืองนครนาคง อยู่ลำน้ำใหญ่ 4 เมือง ขึ้นกับเมืองพิษณุโลก
เมืองลับแล เมืองปากเหือง เจ้าเมืองชื่อพระอณะพินาศ เมืองน้ำปาด และเมืองสวางคบุรี รวมลำน้ำพิชัย 3 เมือง ขึ้นกับเมืองพิชัย
เมืองตรอนตรีศิลป์ อยู่ตอนหนบุรพสวางค์ เมืองบางโพ และเมืองขุนกัน อยู่ลำน้ำพิชัยฝั่งตะวันตก ขึ้นกับเมืองพิชัย
เมืองพิพัฒน์ ขึ้นกับเมืองพิชัย
เมืองทุ่งยั้งและเมืองสวรรคโลกขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองพิชัย หัวเมืองชั้นตรี ต่อมาเลื่อนเป็นหัวเมืองชั้นโท เจ้าเมืองชื่อออกญาศรีสุริยราชราชัยอภัยพิรยพาหะ ศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองพิมูล ขึ้นกับเมืองพิชัย
เมืองสุโขทัย หัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อออกญาศรีธรรมศุภราชชาติบดินทร สุรินทรฤๅไชย อภัยพิริยบรากรมพาหุ ศักดินา 10,000 ขึ้นกับมหาดไทย
เมืองราชธานี เมืองกงคราม เมืองพิรามรงค และเมืองพิแรมรมย์ ขึ้นกับเมืองสุโขทัยทั้ง 4 เมือง
เมืองโคฎก อยู่ฝั่งเหนือบางขัง เมืองบางขัง อยู่ฝั่งใต้ลำบางขัง ขึ้นกับเมืองสวรรคโลก
เมืองสำโรงทอง อยู่ฝั่งเหนือลำสำโรง เมืองคีรีมาศอยู่ดอน ขึ้นกับเมืองสุโขทัย
เมืองปอง ขึ้นกับเมืองเถินอยู่ดอน
เมืองเถิน เจ้าเมืองชื่อพระยาเถินบุรี ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองกำแพงเพชร หัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อออกญารามรณรงคสงคราม รามภักดีอภัย พิริยพาหะ ถือศักดินา 10,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองเชียงทอง เมืองเชียงเงิน อยู่ลำพิงฝั่งออก ขึ้นเมืองตาก
เมืองโกสามพิน เมืองบงการบุรี เมืองโบราณราช เมืองนาถบุรี เมืองไตรตรึงค์ ขึ้นกับเมืองกำแพงเพชร 5 เมือง
เมืองป่าศักดิ์ ผู้ครองเมืองชื่อเจ้านครจำปาศักดิ์ ประเทศราช ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองโขงเจียม ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองปากแซง ขึ้นกับเมืองเจียม
เมืองเขมราฐ เจ้าเมืองชื่อพระเทพวงศา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองมุกดาหาร เจ้าเมืองชื่อพระจันทมุริยวงศ์ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองนครพนม ผู้ครองชื่อพระสุนทรราชวงศา มหาขัตติยชาติ ประเทศราชทวาเวียง ดำรงรักษศักดิยศทฤๅไกร ศรีพิชัยสงคราม เจ้าเมืองยศสุนทร ทั้งสองเมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองท่าอุเทน ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองไชยบุรี เจ้าเมืองชื่อพระไชยวงศา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองเดชอุดม เจ้าเมืองชื่อพระศรีสุระ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองศรีสะเกษ เจ้าเมืองชื่อพญาวิเศษภักดี ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองสาลวัน เจ้าเมืองชื่อเอกราช เมืองสะเมียร์ เมืองสะภาษ และเมืองคง อยู่ตะวันตกลำเซโคนฝั่งของข้างเหนือ 4 เมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองสีทันดร เจ้าเมืองชื่อพระอภัยราชวงศา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองตระการ อยู่ลำแม่ขานฝั่งเหนือ เมืองแจ่ม อยู่ลำแม่แจ่มฝั่งตะวันออก เมืองยวม อยู่ฝั่งน้ำยวมหนตะวันตก และเมืองพาน อยู่ตอนหนใต้ ขึ้นกับเมืองเชียงใหม่ทั้ง 4 เมือง
เมืองหอด อยู่ลำแม่พิงฝั่งตะวันตก เมืองตื่นด่าน พญาอินทรคีรี ขึ้นเมืองเชียงใหม่ 2 เมือง
นครลำพูนไชยประเทศราช ผู้ครองเมืองชื่อตามนามเมือง ขึ้นกรมมหาดไทย
เมืองยอง อยู่ฝั่งแม่กอง ตะวันออกตรงเมืองลำพูนข้าม ขึ้นกับเมืองลำพูน
เมืองป่าซาง อยู่ลำแม่ทาฝั่งตะวันตก เมืองหนองล่าง อยู่ลำแม่ลี้ฝั่งเหนือ และเมืองลี้ อยู่ปลายแม่ลี้ฝั่งใต้ ขึ้นกับเมืองลำพูนทั้ง 3 เมือง
เมืองจาน เมืองเมาะ เมืองท่า เมืองลอง อยู่ตะวันออกของนครลำปาง เมืองพยาก เมืองงาว อยู่ตอนเหนือของเมืองลำปาง เมืองเตาะ อยู่ฝั่งตะวันออกน้ำเตาะ เมืองวัง และเมืองแจ้ห่ม อยู่ฝั่งแม่วังฝั่งตะวันออก ขึ้นกับเมืองนครลำปางทั้ง 9 เมือง
เมืองเวียงติ้นและเมืองพะเยา อยู่ลำแม่วังฝั่งตะวันตก ขึ้นกับกรมมหาดไทย
นครลำปางประเทศราช ผู้ครองเมืองชื่อตามนามเมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองเสิมและเมืองจาง อยู่แม่จางฝั่งเหนือ ขึ้นกับเมืองนครลำปาง
เมืองเชียงของ เมืองโปง เมืองเงิน เมืองสราว และเมืองปัว ขึ้นกับเมืองน่าน
เมืองน่าน ผู้ครองเมืองชื่อพระยามงคลยศประเทศราช ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองหินและเมืองงั่ว อยู่หนใต้ ขึ้นกับเมืองน่าน 2 เมือง
เมืองแพร่ เจ้าเมืองชื่อพญาแพร่ราชวงศาประเทศราช ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองสรองและเมืองแสนหลวง อยู่หนใต้เมืองแพร่ ขึ้นกับเมืองแพร่
เมืองนำภูน เมืองนำอาย เมืองเพียง และเมืองทุง อยู่ลำของใต้เมืองหลวง 5 เมือง เมืองด่านขวา เมืองเชียงเงิน อยู่ลำน้ำด่านตะวันออกเมืองหลวง 2 เมือง ขึ้นกับเมืองหลวงพระบาง ทั้ง 7 เมือง
เมืองมวย เมืองสะกก เมืองหิว เมืองบุญวัง เมืองหะท้าว เมืองไต และเมืองปักแสง อยู่ลำน้ำเซืองตะวันออกเมืองหลวง ขึ้น 7
เมืองคำเกิด อยู่หว่างน้ำอ่อน หว่างน้ำยวงฝั่งเหนือ เมืองคำม้วน อยู่ลำน้ำอ่อนฝั่งเหนือ ขึ้นกับกรมมหาดไทย 2 เมือง
เมืองหาว อยู่ลำน้ำโชติฝั่งเหนือ ขึ้นกับเมืองคำม้วน
เมืองบ่อ อยู่ลำน้ำอ่อนฝั่งใต้ ขึ้นกับเมืองคำเกิด
เมืองว่า อยู่ลำน้ำมอญฝั่งตะวันออก ขึ้นกับเมืองคำม้วน
เมืองภูเวียง ขึ้นกับเมืองเวียงจันทน์
เมืองยศสุนทร เหนือลำพมูล พระสุนทรวงศา เจ้าเมืองนครพนม กินเมืองยศสุนทรด้วย ขึ้นกับกรมมหาดไทย
กรุงศรีสัตนาคนหุตอุดมราชธานี เมืองเวียงจันทน์ ประเทศราช อยู่ฝั่งลำของฟากเหนือ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองเชียงขวาง เมืองหนองคาย มีข้าหลวงประจำอยู่ที่เมืองหนองคาย คือพระยาสุรเดชวิเศษฤทธิ์ (จันทร์ อินทรกำแหง)
เมืองนามฮุง เมืองเชียงคาน อยู่เหนือเวียงจันทน์ ขึ้นกับเมืองเวียงจันทน์ 2 เมือง
เมืองท่าบ่อและเมืองพานพร้าว อยู่ฝั่งลำของข้างใต้ ขึ้นกับเมืองเวียงจันทน์ 2 เมือง

ทิศตะวันออก[แก้]

พื้นที่ทิศตะวันออกของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนล่าง จังหวัดกาฬสินธุ์ ของประเทศไทย รวมทั้งบางส่วนของประเทศกัมพูชา

เมืองพระตะบอง เจ้าเมืองชื่อพระยาอภัยภูเบศร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองตะโหนด เมืองพนมศก ขึ้นกับเมืองพระตะบอง
เมืองนครเสียมราฐ เจ้าเมืองชื่อพระยานุภาพไตรภพสบสรรพยุทธฤทธิ ขึ้นกับเมืองพระตะบอง
เมืองระสือ เขมร ขึ้นกับเมืองพระตะบอง สิ้นอาญาเขตต์เพียงนี้
เมืองพุทไธสมัน เขมร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองจงกน เขมร เจ้าเมืองชื่อพญาสุรินทภักดีศรีประภัยสุมล ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองนครราชเสมา หัวเมืองชั้นเอก
เมืองพิมาย อยู่ทิศตะวันออกลำพิมูล
เมืองประโคนไชย และเมืองนางรอง อยู่หนตะวันออก ขึ้นกับเมืองนครราชเสมา
เมืองปักธงไชย อยู่หนใต้นครราชเสมา
เมืองพุทไธสงฆ์ อยู่หนเหนือนครราชเสมา ขึ้นกับนครราชเสมา
เมืองชนบท เจ้าเมืองชื่อพญาจันตประเทศ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองจตุรัศ อยู่ใต้ลำปะชี
เมืองไชยภูมิ์ ขึ้นกับนครราชเสมา
เมืองภูเขียว เจ้าเมืองชื่อพระไกรสีหนาท อยู่หนตะวันออก ลำปะชี 2 เมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองสังขะ เจ้าเมืองชื่อพญาสังขบุรีศรีนครอัจ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองบุรีรัมย์ หนตะวันออกนครราชเสมา ขึ้นกับนครราชเสมา
เมืองสุวรรณภูมิ เจ้าเมืองชื่อพระรัตนวงษา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองขอนแก่น เจ้าเมืองชื่อพระนคร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองกาฬสินธุ์ เจ้าเมืองชื่อพญาไชยสุนทร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองหนองหารน้อย เจ้าเมืองชื่อพระพิทักษ์เขตต์ขันธ์ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองเพ็ง อยู่ลำน้ำสายบาต ขึ้นกับเมืองกาฬสินธุ์

ทิศตะวันตก[แก้]

พื้นที่ทิศตะวันตกของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคกลางและภาคตะวันตกของประเทศไทย

เมืองกรุงเก่า ผู้รักษากรุงชื่อพระยาไชยวิชิต สิทธสาตรา มหาประเทศราช ชาติเสนาบดี ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองปรันตประเทศ ข้าพระพุทธบาท ขึ้นกับกรุงเก่า
เมืองลพบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อออกพระนครพราหมณ์ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองสระบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระยาพิไชยรณรงค์สงคราม รามภักดีบดินทรนรินทรเสนา มหานิคมธานีศรีมไหศวรรย์ ศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองประทุมธานี หัวเมืองชั้นตรี เจ้าเมืองชื่อพระยาพิทักษ์ทวยหาญ ขึ้นกับกรมพระกระลาโหม
เมืองนนทบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระนนทบุรีศรีมหาสมุทร ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมท่า
เมืองราชบุรี เดิมเป็นหัวเมืองชั้นจัตวา ยกขึ้นเป็นหัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อพระยาสุรินทรฤๅชัย อภัยประเทศราชชาติพัทธยาธิบดี พิริยพาหะ ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมพระกระลาโหม
เมืองกาญจนบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระยาประสิทธิ์สงคราม รามภักดี ศรีพิเศษประเทศนิคม ภิรมราไชยสวรรย์ ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมพระกลาโหม
เมืองศรีสวัสดิ์ หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระยาพิไชยชนะสงคราม รามภักดี ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมพระกลาโหม

ทิศใต้[แก้]

พื้นที่ทิศใต้ของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคตะวันออกและภาคใต้ของประเทศไทย รวมทั้งบางส่วนของประเทศมาเลเซีย

เมืองปราจีณบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองออกพระอุทัยธานี ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองกระบิลบุรีและเมืองประจันตคาม ขึ้นกับเมืองปราจีณบุรี
เมืองนครนายก หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองพระพิบูลยสงคราม ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
เมืองพนัสนิคม ขึ้นกับกรมท่า
เมืองนครศรีธรรมราช หัวเมืองชั้นเอก ผู้ครองเมืองชื่อเจ้าพระยาศรีธรรมราช ชาติเดโชชัย มไหสุริยาธิบดี อภัยพิริยบราพาหุ ถือศักดินา 10,000 ขึ้นกรมพระกลาโหม
เกาะสมุยและเกาะพงัน ขึ้นกับเมืองนครศรีธรรมราช
เมืองไทรบุรี เมืองแขก ผู้ครองเมืองชื่อพระยาอภัยธิเบศรมหาประเทศราช ชาติอธิบดินทร อินทไอสวรรย ขันธเสมาเดชชิตพิริยพาห ขึ้นกับเมืองนครศรีธรรมราช
เมืองสะตูล เมืองมะนาวา เมืองละงู เมืองปะหลิด และเมืองเกาะนางกาวี แขก ขึ้นกับไทรบุรี 5 เมือง
เมืองพัทลุง เดิมเป็นหัวเมืองชั้นตรี ยกเป็นหัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อออกญาแก้วโกรพยพิชัยภักดีบดินทรเดโชชัย อภัยพิริยพาหะ ถือศักดินา 5,000 ขึ้นกับกรมพระกลาโหม
เมืองคชราชาและเมืองศรีชนา ขึ้นกับเมืองพัทลุง
เมืองปะเหรียญ เมืองชรัด เมืองกำแพงเพชร เมืองสะทัง และเมืองพะโค ขึ้นกับเมืองพัทลุง
เมืองระโนด ขึ้นกับเมืองนครศรีธรรมราช
เมืองสงขลา หัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อพระยาศรีวิเชียรคีรีสุนทร วิสุทธิศักดา มหาพิชัยสงครามภักดี พิริยพาห ขึ้นกับกรมพระกลาโหม
เมืองมนารา ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองหนองจิก เจ้าเมืองชื่อพระยาวิเชียรศรีสุริยวังศารัตนาเขตต์ประเทศราช เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองตานี เจ้าเมืองชื่อพระยาวิชิตภักดีศรีสุริยวังศารัตนาเขตต์ประเทศราช เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองจะนะ เจ้าเมืองชื่อมหานุภาพปราบสงคราม ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองเทพา เมืองสทึง และเมืองรัตนภูม ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองยะหริ่ง เจ้าเมืองชื่อพระยาพิพัฒนเสนามาตยาธิบดี ศรีสุรสงคราม เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองยะลา ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองรามันห เจ้าเมืองชื่อพระยารัตนภักดีศรีราชบดินทรสุรินทรวังศา เมืองแขก ขึ้นเมืองสงขลา เมืองสุพรรณ เมืองป่าหลวง มหาอรัญ เมืองปะดัง เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองระแงะ เจ้าเมืองชื่อพระยาตะมะหงันภักดี ศรีสุวรรณประเทศวิเศษสวัสดิวังศา ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองสาย เจ้าเมืองชื่อพระยาสุริยสุนทรบวรภักดี ศรีมหารายามักตาลีลาอับดุลระซุน วิบุลขอบเขตต์ประเทศมลายู ขึ้นกับเมืองสงขลา
เมืองปะหลำ เมืองจวบ เมืองปะโหละ เมืองพรายวัน เมืองสีบโปย และเมืองมายอน เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา

อ้างอิง[แก้]

โครงการหอมรดกไทยเฉลิมพระเกียรติฯ เก็บถาวร 2006-06-30 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน กระทรวงกลาโหม